Europese aanpak energiecrisis

De energieprijzen in de Europese Unie schoten begin 2022 omhoog na de Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende spanningen met Rusland, waar een flink deel van de Europese energie vandaan komt. Dit zorgde voor enorme onzekerheid op de energiemarkt, vooral wat betreft gas, en dat zorgde voor snel oplopende prijzen voor burgers en bedrijven.

De Europese Commissie en de lidstaten van de EU zijn met maatregelen en plannen gekomen om deze crisis te beteugelen, waaronder 'REPowerEU' en 'Save Gas for a Safe Winter'. Omdat de prijzen sinds 2022 hoog bleven zijn telkens verdere aanvullende maatregelen gepresenteerd, zoals 'Smart Savings of Electricity'. De plannen zijn enerzijds gericht op energiebesparing en zelf duurzame energie opwekken, en anderzijds op het ingrijpen in de energiemarkten. Daarnaast is een marktcorrectiemechanisme (gasprijsplafond) op Russisch gas ingevoerd en kunnen lidstaten gezamenlijk gas inkopen om de prijzen te dempen.

Europa importeerde begin 2022 bijna zestig procent van haar energie van landen buiten de EU, en daarvan nam Rusland de helft van het gas en kolen en een kwart van de olie voor haar rekening. In reactie op de inval van Oekraïne stelde de EU al snel sancties in tegen Rusland, en in de loop van 2022 bleek de Russische levering van energie minder betrouwbaar. Dat treft niet alle EU-landen even hard. Een aantal lidstaten is voor een groot gedeelte afhankelijk van energie uit fossiele bronnen en importeert zijn energie vooral uit Rusland, terwijl sommige landen voornamelijk energie uit duurzame bronnen produceren. Dat maakt het vinden van een oplossing lastig.

De afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen zorgt voor een drietal problemen. In de eerste weken van de oorlog werd er per dag zo'n 700 miljoen euro aan Rusland betaald voor gas. De EU heeft zich uitgesproken voor het steunen van Oekraïne en dus is het verminderen van de gasinkomsten voor het het Russische regime een hoge prioriteit voor de EU. Het gas is namelijk een bron van inkomsten waarmee Rusland de oorlog in Oekraïne kan bekostigen.

Ten tweede is de export van fossiele brandstoffen voor Rusland een manier om druk uit te oefenen op de EU. Door te dreigen met het afsluiten van de toevoer kunnen ze concessies afdwingen. Een complete stop op de invoer van Russisch gas zou in meerdere lidstaten tot grote economische gevolgen leiden. Meerdere lidstaten, zoals Polen, Finland en Denemarken maar ook Nederland, zijn afgesloten van het Russisch gas.

Ten derde heeft de EU geen verplichte gezamenlijke inkoop van fossiele brandstoffen. Hierdoor kan Rusland de Europese landen tegen elkaar uitspelen, zijn aanbod per land bepalen en in sommige gevallen lidstaten zelfs afsluiten van de gastoevoer. Op 28 maart 2022 zijn de EU lidstaten het eens geworden om de inkoop van gas op vrijwillige basis gezamenlijk te regelen.

Prijsplafond

In december 2022 bereikten de lidstaten een overeenkomst over de invoer van een marktcorrectiemechanisme (gasprijsplafond). De Europese Commissie bepleitte een dergelijk prijsplafond op Russisch gas om ervoor te zorgen dat Rusland minder geld voor zijn oorlogskas binnenkrijgt. Daarnaast is het doel om bedrijven en consumenten in de EU te beschermen tegen prijspieken die worden veroorzaakt door de oorlog in Oekraïne. Zo moet de gasprijs voorspelbaarder worden en moeten grote marktverstoringen en onderbrekingen van betaalbare gasleveringen in de hele EU worden voorkomen. Wanneer het mechanisme wordt geactiveerd, worden orders boven een gestelde limietprijs niet aanvaard.

Het plafond komt op 180 euro per megawattuur. Het is ingegaan op 15 februari 2023 en treedt in werking als de gasprijs drie werkdagen of langer boven de limiet uitkomt en de prijs bovendien drie dagen minstens 35 euro hoger ligt dan de wereldwijde richtprijs voor vloeibaar gemaakt gas (lng). Als het plafond van kracht is, blijft het minstens twintig dagen gelden. Op 1 november 2023 wordt geëvalueerd of het systeem goed werkt en eventueel wordt verlengd.

Begin december 2022 bereikten de EU-lidstaten ook een akkoord over een prijsplafond voor Russische olie. De maatregel houdt in dat Russische olie voor niet meer dan 60 dollar per vat mag worden geleverd. Het idee voor een prijsplafond op olie werd geopperd door de G7 i, een intergouvernementeel forum van zeven rijke industrielanden. Het doel van de maatregel is om de inkomsten uit de olie-export van Rusland te verminderen.

Ook op stroom stelde de Europese Commissie voor om een prijsplafond in te voeren. Om de energierekening voor burgers betaalbaar te houden, wilde de Europese Commissie een prijsplafond invoeren voor bedrijven die met zonnepanelen, windmolens of kerncentrales elektriciteit opwekken. Stroomproducenten die meer dan de maximumprijs verdienen moeten dan meebetalen aan de hoge energierekening door het extra geld af te staan aan nationale overheden. Eind 2022 stemde de lidstaten in met de maatregel.

Om zo snel mogelijk met zo min mogelijk impact de afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen te reduceren, heeft de Europese Commissie twee plannen gepresenteerd. Het REPowerEU plan moet de EU voor 2030 onafhankelijk maken van de invoer van Russische fossiele brandstoffen. Het 'Save Gas for a Safe Winter' plan loopt voorlopig tot moet ervoor zorgen dat de EU geen gastekort krijgt in de winters van 2022-2023 en 2023-2024. Tijdens de Staat van de Unie op 14 september 2022 heeft de Commissie nog verdere maatregelen aangekondigd.

REPowerEU

REPowerEU is het plan van de Europese Commissie om uiterlijk 2030 niet langer afhankelijk te zijn van Russische olie en aardgas. Het plan bestaat uit circa 72 miljard aan subsidies en meer dan 200 miljard aan leningen. Voor de financiering ervan wordt gebruik gemaakt van de overige leningen uit de herstel -en veerkrachtfaciliteit (RRF). Het plan bestaat uit drie pijlers en moet de EU helpen op het gebied van energiebesparing, de productie van schone energie en het diversifiëren van de energievoorziening.

In het plan zit 10 miljard euro wat bedoeld is om de aardgasinfrastructuur aan te passen. Ook zit er 2 miljard euro in het pakket om de olie-infrastructuur te hervormen. De rest van het geld zou naar schone energiebronnen moeten gaan. Dit is gekoppeld aan een hogere doelstelling voor duurzame energie, van 40 procent duurzame energie naar 45 procent.

In het kort

REPowerEU moet ervoor zorgen dat:

• - 

  De EU op korte termijn samen met internationale partners alternatieve energieleveranciers voor gas, olie en steenkool vindt.
• - 

  Aanbevelingen worden gedaan zodat alle burgers, ondernemingen en organisaties energie kunnen besparen.
• - 

  Noodmaatregelen opgesteld worden in het geval dat energieleveringen onderbroken worden.
• - 

  Er versneld geïnvesteerd wordt in duurzame energie zodat de EU minder afhankelijk is van de invoer van energie.

Save Gas for a Safe Winter

'Save Gas for a Safe Winter' is het plan van de Europese Commissie om voor de winters van 2022-2023 en 2023-2024 een gascrisis te voorkomen. Dit is een reëel risico vanwege Russische dreiging om de gastoevoer af te sluiten, wat verregaande negatieve gevolgen zou hebben voor de economie van de EU. In de eerste instantie gaat het om een vrijwillige vermindering van de gasconsumptie van 15 procent.

In het geval van een noodgeval, dus als Rusland de gaskraan helemaal dichtdraait, kan er een 'Unie Alert' afgegeven worden. Dit gebeurt op het moment dat de Raad, of vijf lidstaten een verzoek hiervoor indienen bij de Commissie. Daarnaast bevat het plan het doel om de gasreserves tot ten minste 80 procent te vullen. Het plan is op 26 juli 2022 door de Raad Energie i goedgekeurd.

De vermindering van 15 procent is per land, en ongeacht de hoeveelheid Russisch gas die er gebruikt wordt. Wel zijn er mogelijkheden voor lidstaten om te worden uitgezonderd van verplichte maatregelen voor landen die niet aangesloten zijn op het Europese gasnetwerk of landen die voornamelijk gas doorvoeren. Ook kunnen landen een uitzondering op de verplichting krijgen als zij hun gasreserves met meer dan de verplichte doelstellingen gevuld hebben.

In het kort

Save Gas for a Safe Winter moet ervoor zorgen dat:

• - 

  Het aantrekkelijk gemaakt wordt om gas te verruilen voor duurzamere alternatieven.
• - 

  Het besparen van niet kritiek gas wat niet gebruikt wordt voor elektriciteitsgeneratie of warmteproductie.
• - 

  Het promoten van verminderde verwarming en verkoeling van gebouwen.
• - 

  Het bieden van ondersteuning aan lidstaten voor welke sectoren in de industrie voorrang moeten krijgen in het geval van tekorten.

Herziening van de regels voor de interne elektriciteitsmarkt van de EU

Tijdens de Staat van de Unie heeft Von der Leyen extra maatregelen gepresenteerd die Europeanen moeten helpen de energiecrisis te doorstaan. De voorgestelde regels zouden het functioneren van de energiemarkt moeten garanderen.

Smart Savings of Electricity

De hoge energieprijzen voor burgers en bedrijven én de extreme pieken en dalen in de marktprijs voor elektriciteit zijn voor de Commissie aanleiding om een verplichte besparing op elektriciteit voor te stellen. Die besparing moet gelden voor wat normaliter de piekuren zijn in het elektriciteitsgebruik in de Europese Unie. Daarnaast stelt de Commissie een verplichting voor dat lidstaten zich als doel stellen de totale vraag naar elektriciteit tussen september 2022 en 31 maart 2023 met ten minste 10% verminderen.

Tijdelijk inkomstenplafond bepaalde elektriciteitsproducenten

De Commissie pleit ook voor een tijdelijk inkomstenplafond voor energieproducenten die produceren tegen lagere kosten, zoals wind- en zonne-energie. Zulke energieproducenten zouden een maximum prijs van 180 EUR/MWh mogen rekenen. Deze prijs ligt een stuk lager dan de marktprijs, maar daarmee zouden de producenten volgens de Commissie "hun investerings- en exploitatiekosten kunnen dekken zonder afbreuk te doen aan nieuwe investeringen."

Solidariteitsbelasting

Energiebedrijven hebben dankzij de enorme prijsstijgingen hun winsten enorm omhoog zien gaan. De Commissie wil dat die bedrijven een heffing gaan betalen om zo bij te dragen aan de maatregelen om de crisis te bestrijden. Voor de olie- en gasindustrie zou de heffing 33 procent van de overwinst (hogere winsten dan voorgaande jaren) moeten bedragen. Dit geld zou dan ten goede moeten komen van de verbruikers, voornamelijk kwetsbare huishoudens.

Verdere interventie in de regels voor de elektriciteitsmarkt

Als laatste stelde de Commissie in die Staat van de Unie voor dat lidstaten de mogelijkheid geboden zou moeten worden om onder de kostprijs gereguleerde elektriciteitsprijzen te hanteren. Dit zou dan eventueel ook uitgebreid kunnen worden naar de MKB.

In maart 2023 kwam de commissie een reeks nieuwe voorstellen om de energiemarkt te hervormen:

• - 

  De commissie wil onder andere de Consumenten beter beschermen en mondiger maken door het mogelijk te maken om zelf -weloverwogen- te kiezen voor een lang en stabiel contract of een korter, dynamischer contract. Ook wordt in dit plan de prijsstabiliteit bevorderd door hogere eisen te stellen aan de leveranciers te stellen en zo het risico te verminderen dat een leverancier failliet gaat. Lidstaten worden ook verplicht om voor noodleveranciers te zorgen zodat geen enkele consument zonder elektriciteit komt te zitten.
• - 

  De Europese indstrie wordt in de plannen van de Commissie concurrerender door stabielere langetermijncontracten te faciliteren, bijvoorbeeld in de vorm van stroomafnameovereenkomsten. Zo kunnen leveranciers én consumenten zichzelf gedurende langere periodes tegen extreem volatiele prijzen beschermen.
• - 

  Om energieproducenten een stabiel inkomen te bieden en bedrijven tegen prijsschommelingen te beschermen, moet alle overheidssteun voor nieuwe investeringen in hernieuwbare energie en groene elektriciteitsopwekking plaatsvinden via tweerichtingscontracten om verschillen te verrekenen, en moeten lidstaten overtollige inkomsten aan consumenten overhevelen.
• - 

  Er komen ook nieuwe verplichtingen om de integratie van hernieuwbare energie in het energiesysteem te vergemakkelijken en de voorspelbaarheid te verbeteren om deze energie op te wekken. Denk aan transparantieverplichtingen voor systeembeheerders op het gebied van netcongestie en handelstermijnen die dichter bij realtime moeten liggen.
• - 

  In dit plan krijgen het Agentschap voor de samenwerking tussen energieregulators (ACER) en nationale regelgevende instanties meer bevoegdheden om toezicht te houden op de integriteit en transparantie van de energiemarkt.

AggregateEU

Om de gasvoorraden voor de winter van 2023/2024 aan te vullen, heeft de Europese Commissie i in april 2023 het proces in gang gezet waarmee Europese bedrijven op EU-niveau gas kunnen bestellen. Het idee achter het AggregateEU-mechanisme is dat door een bundeling van de gasvraag van deze bedrijven de collectieve marktmacht van de EU ingezet kan worden om goede prijzen af te dwingen bij leveranciers. De EU maakte gebruik van een vergelijkbaar mechanisme bij de aankoop van vaccins tijdens de coronacrisis. Een groot verschil is dat niet de Europese Commissie, maar de bedrijven zelf zullen onderhandelen met de leveranciers die ingaan op de gebundelde Europese vraag. Naar verwachting zal uiteindelijk één bedrijf optreden als centrale inkoper. Zowel bedrijven uit de 27 lidstaten als uit Albanië, Bosnië-Herzegovina, Georgië, Kosovo, Moldavië, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië en Oekraïne kunnen zich inschrijven.

Ook Nederland importeert Russische fossiele brandstoffen. Het kabinet heeft ingezet op het afbouwen van de afhankelijkheid in nationaal en in Europees verband. Nederland behaalde in september 2022 het EU-doel voor het aanvullen van de gasopslagen. Op dat moment waren de gasopslagen in Nederland al voor gemiddeld 80 procent gevuld, terwijl de doelstelling van het kabinet voor de nationale gasopslag op 70 procent lag. Nederland is skeptisch over de invoering van een marktcorrectiemechanisme, maar steunt plannen om EU-lidstaten gezamenlijk gas te laten inkopen.

Save Gas for a Safe Winter

De Nederlandse regering ziet het plan van de Europese Commissie wel zitten. Volgens minister voor Klimaat en Energie Rob Jetten i kan het kabinet "zich goed vinden" in het voorstel. Nederland heeft de afgelopen tijd al langer gepleit voor een verplicht besparingsdoel. Nederland heeft ten opzichte van 2021 het gasgebruik al met een kwart weten te reduceren en heeft hiermee dus de doelstelling van de Europese Commissie al gehaald. Vandaar is de mening dan ook dat het doel wel wat hoger had gemogen.

REPowerEU

Het kabinet heeft een positieve houding aangenomen jegens het REPowerEU plan van de EC. Volgens minister Jetten hoort Nederland bij een ambitieuze kopgroep, die wil inzetten op energiebesparing en hernieuwbare energie. Hij is echter wel van mening dat veel aspecten van het plan nadere regelgeving, uitwerking en duiding behoeven, maar waardeert dat het plan op deze korte termijn gepubliceerd is. Verder laat hij zich positief uit over het plan om REPowerEU te financieren met het overgebleven bedrag van het Europees Herstelfonds i. De regering is namelijk tegen het instellen van nieuwe fondsen.

Interventie op de energiemarkt

Het kabinet is ingenomen met het merendeel van de voorstellen van de Commissie om in te grijpen op de energiemarkt. Het kabinet is echter van mening dat "de aandacht vooral moet uitgaan naar het verlagen van het energieverbruik" aldus energieminister Rob Jetten. Het kabinet vindt het belangrijk om op Europees niveau verzachtende maatregelen te nemen om de hoge gasprijzen en de impact daarvan te adresseren, maar is waakzaam voor maatregelen die onnodig hard ingrijpen in de markt.

Zo is het kabinet kritisch op het besluit van de EU om een marktcorrectiemechanisme (gasprijsplafond) in het leven te roepen, dat zou namelijk de werking van de vrije markt hinderen. Het kabinet is bezorgd over een potentiële verstoring op de Europese energiemarkt, de financiële implicaties en vooral de leveringszekerheid voor Europa. Daarnaast vindt het kabinet het onverantwoord dat het marktcorrectiemechanisme is doorgevoerd voor het verschijnen van een impactanalyse door de Europese toezichthouders i. Om die redenen onthield Nederland zich bij de stemming van de EU-ministers van Energie i over de invoer van het mechanisme.

Wel is het kabinet positief gestemd over plannen van de Europese Commissie om lidstaten gezamenlijk gas te laten inkopen. Los opererende marktpartijen zouden de prijs van de hoeveelheid beschikbaar gas opdrijven. Gezamenlijk optreden op de markt wordt dus positief beoordeeld.

REPowerEU is een pakket van maatregelen, voorgesteld door de Europese Commissie. Onder dit plan vallen verschillende voorstellen, zoals een strategie voor zonne-energie en het waterstofproductie. Deze specifiekere plannen worden door de Commissie uitgewerkt. Vervolgens moeten het Europees Parlement i en de Raad i hierover beslissen.

Save Gas for a Safe Winter is een voorstel van de Europese Commissie, voorbereid door het Directoraat-Generaal Energie i. De verantwoordelijke Eurocommissaris is Kadri Simson i. Het voorstel is gemaakt onder de noodprocedure, waarbij een gekwalificeerde meerderheid (vereist minstens 15 lidstaten voor die minstens 65 procent van de populatie van de EU representeren) nodig is om het wetsvoorstel te accepteren. Individuele nationale veto's werken bij dit voorstel dus niet. De noodprocedure betekent ook dat het Europees Parlement geen inspraak heeft op de plannen.