Grondwets­herzieningen 1815 - heden

De eerste Grondwet i na herstel van de onafhankelijkheid kwam op 29 maart 1814 tot stand, op basis van een door een commissie onder leiding van Van Hogendorp i op 2 maart 1814 aangeboden ontwerp. Sindsdien is de Grondwet i regelmatig en soms zeer ingrijpend veranderd.

Al in 1815 was herziening nodig vanwege de vereniging van Noord- en Zuid-Nederland. In dat jaar werd het tweekamerstelsel i ingevoerd. Daarna volgden er nog vele, met die in 1983 als belangrijkste.

De belangrijkste veranderingen kwamen in 1848 tot stand, toen de basis werd gelegd voor ons huidige parlementaire stelsel en voor de bestuurlijke inrichting van ons land. De Grondwetsherzieningen van 1887 en 1917 stonden vooral in het teken van het kiesrecht en het onderwijs.

In de periode na 1945 was de dekolonisatie enkele keren reden voor herzieningen. In 1983 kwam, na lange discussie, een algehele herziening van de Grondwet tot stand, waarbij onder meer de opzet ervan werd gewijzigd en nieuwe grondrechten werden vastgelegd. Nadien vonden nog enkele aanpassingen op onderdelen plaats.

De afgelopen jaren zijn twee belangrijke voorstellen verworpen: over de benoeming van burgemeesters en Commissarissen van de Koningin, en over het correctief referendum. Een voorstel over de vervanging van volksvertegenwoordigers bij zwangerschap of ziekte is wel aangenomen.

Na 1983 vonden er geen ingrijpende herzieningen meer plaats, maar nog wel op enkele punten aangepast. Voor het laatst gebeurde dat in 2022 toen een aantal verschillende wijzigingen werden doorgevoerd. De belangrijkste waren de borging van de democratische rechtsstaat in de Grondwet en het getrapte kiesrecht voor niet-ingezeten Nederlanders voor de Eerste Kamer. Tenslotte werden in februari 2023 aan de discrimanitieverboden in artikel 1 i nog 'handicap' en 'sexuele gerichtheid' toegevoegd.

De herziening kwam tot stand na langdurige discussies over de Grondwetsherziening. In 1971 had de Staatscommissie-Cals/Donner i al een uitvoerig rapport over de algehele herziening uitgebracht. Voorstellen tot staatkundige vernieuwing werden echter niet overgenomen.

Wel veranderde de opzet van de Grondwet en werden nieuwe grondrechten toegevoegd, zoals bescherming van burgers tegen discriminatie (artikel 1), vastlegging van de onaantastbaarheid van het menselijk lichaam, en de verplichting voor de overheid om werkgelegenheid, bestaanszekerheid en een schoon milieu te bevorderen. Veel verouderde bepalingen verdwijnen.

In deze periode vonden er veel herzieningen plaats als gevolg van de dekolonisatie. Daarnaast werden ook andere onderdelen van de Grondwet herzien. De herziening in 1956 was voorbereid door een Staatscommissie i. De wijzigingen in deze periode betreffen onder meer:

• - 

  de verplichting om bij wet te regelen wie lid zijn van het koninklijk huis (1971)
• - 

  verlaging van de kiesgerechtigde leeftijd van 23 naar 21 jaar (1963) en naar 18 jaar (1972 i)
• - 

  een nieuwe regeling voor de schadeloosstelling van Tweede Kamerleden en de vergoeding van kosten voor Eerste Kamerleden; de uitwerking hiervan wordt aan de gewone wetgever overgelaten. (1953, 1971)
• - 

  verlaging van de minimumleeftijd om Kamerlid te worden van 30 jaar naar 25 jaar (1963 i)

• - 

  uitbreiding van het aantal leden van Tweede i en Eerste Kamer i, van respectievelijk 100 naar 150 en 50 naar 75 (1956)
• - 

  een eenvoudiger regeling voor de totstandkoming van internationale verdragen; het parlement kan ook stilzwijgend akkoord gaan met een verdrag (1953 i, 1956)
• - 

  opneming van bepalingen over buitengewone bevoegdheden voor het burgerlijk gezag in geval van dreigende onrust (1948)
• - 

  de invoering van het instituut staatssecretaris (1948)

Wijzigingen vanwege dekolonisatie

In 1956 i werd de nieuwe rechtsorde binnen het Koninkrijk vastgelegd. Dit was een vervolg op de totstandkoming van het Statuut in 1954, waarin de verhoudingen met Suriname en de Nederlandse Antillen werden geregeld.

Na de breuk met Indonesië behield Nederland nog wel tot 1962 zeggenschap over Nederlands-Nieuw-Guinea. In 1963 werd Nieuw-Guinea uit de Grondwet geschrapt als overzees rijksdeel.

In 1948 i werd een apart hoofdstuk opgenomen over de mogelijkheid van soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië en van de vorming van een Nederlands-Indonesische Unie in een koninkrijk-nieuwe-stijl. Die kwam er uiteindelijk in december 1949. In 1946 i was de mogelijkheid opgenomen om dienstplichtigen uit te zenden naar Nederlands-Indië vanwege de gewapende strijd die daar plaatsvond.

Tijdens het Interbellum

In 1922 vond er een belangrijke herziening plaats, onder meer over de Eerste Kamerverkiezingen. In 1938 was de herziening minder uitgebreid.

In 1938 behelsden de wijzigingen:

• - 

  invoering van het instituut minister zonder portefeuille i
• - 

  invoering van de mogelijkheid om openbare lichamen voor beroep en bedrijf i in te stellen, dit zijn door de overheid erkende instanties die zich bezig houden met onderlinge afspraken binnen economische sectoren

In 1922 betroffen de wijzigingen onder meer:

• - 

  invoering van de evenredige vertegenwoordiging i en een ander kiesstelsel i bij de verkiezing van de Eerste Kamer
• - 

  schrapping van het begrip koloniën en opneming van Nederlands-Indië, Suriname en Curaçao als delen van het Rijk
• - 

  opneming van de mogelijkheid tot instelling van publiekrechtelijke lichamen met verordenende bevoegdheden
• - 

  opneming van vrijstelling van krijgsdienst vanwege gewetensbezwaren
• - 

  alleen oorlogsverklaring na voorafgaande toestemming van het parlement
• - 

  alleen de directe nakomelingen van koningin Wilhelmina kunnen troonopvolger zijn

De Grondwetsherziening van 1917 maakte een einde aan de kiesrecht- en schoolstrijd, die in de tweede helft van de negentiende eeuw het politieke leven had beheerst. De herziening werd tot stand gebracht door minister van Binnenlandse Zaken P.W.A. Cort van der Linden.

Voortaan mochten alle mannen van boven de 23 jaar stemmen. Er kwam echter nog geen algemeen kiesrecht, want vrouwen kregen nog niet direct het kiesrecht. Invoering van het vrouwenkiesrecht werd wel grondwettelijk mogelijk.

Er golden niet langer bijzondere vereisten (zoals de eis om een bepaald ambt te hebben bekleed) om tot Eerste Kamerlid te kunnen worden gekozen.

De evenredige vertegenwoordiging werd ingevoerd, ter vervanging van het meerderheidsstelsel waarbij het land was opgedeeld in kiesdistricten.

Ten aanzien van het onderwijs werd vastgelegd dat het bijzonder onderwijs op dezelfde wijze recht had op financiële steun van de overheid als het openbaar onderwijs.

De herziening van de bepalingen over het kiesrecht was voorbereid door de Staatscommissie-Oppenheim; die over onderwijs door een Commissie onder leiding van het Kamerlid Dirk Bos. De oplossing van deze twee kwesties, die lange tijd de politiek beheersten, staat bekend als 'de pacificatie'.

Hoewel de resultaten van de herziening van 1887 op het eerste gezicht teleurstellend waren, was het belang op langere termijn toch groter dan gedacht. De grondwetsherziening leidde niet tot algemeen kiesrecht, noch tot een definitieve oplossing van de onderwijskwestie, maar gaf daartoe wel aanzetten.

De vereisten voor het kiesrecht werden namelijk aanzienlijk verruimd, waarbij uitwerking in de Kieswet verdere mogelijkheden bood. Wel wordt nu formeel vastgelegd - in de Grondwet van 1848 was dat verzuimd - dat vrouwen geen kiesrecht hadden.

De onderwijsbepaling bleef weliswaar ongewijzigd, maar uitspraken van Kamerleden en van minister Heemskerk i openden de weg voor subsidieverlening aan het bijzonder onderwijs.

Verder leidde de herziening tot:

• - 

  verruiming van de mogelijkheden om tot Eerste Kamerlid gekozen te worden. Naast de hoogte van betaalde belastingen gaven voortaan ook allerlei ambten (zoals Tweede Kamerlid, hoogleraar, rechter) toegang tot het Eerste Kamerlidmaatschap
• - 

  de mogelijkheid voor Tweede Kamerleden om zelf initiatiefvoorstellen in de Eerste Kamer te verdedigen
• - 

  uitbreiding van het aantal leden van de Tweede Kamer van 86 naar 100 en van de Eerste Kamer van 39 naar 50

Enkele gedetailleerde bepalingen over defensie, waterstaat en het gemeentelijk en provinciaal bestuur werden uit de Grondwet gehaald

In 1884 was al door een beperkte herziening de mogelijkheid opgenomen om ook tijdens een regentschap de Grondwet te mogen wijzigen. Dat was wenselijk, omdat gevreesd werd dat na het overlijden van koning Willem III i er lange tijd een regentschap zou zijn.

De Grondwetsherziening van 1848 legde de basis voor ons huidige stelsel van parlementaire democratie. Niet langer was de Koning, maar waren de ministers verantwoordelijk voor het beleid. De Tweede Kamer kreeg veel meer invloed en werd bovendien rechtstreeks - weliswaar voorlopig nog door een beperkte groep kiezers - gekozen.

Pas in 1840 werd de afscheiding van België uit 1830 in de Grondwet vastgelegd. Koning Willem I i had zich daar lange tijd niet bij willen neerleggen. Daardoor bestond 10 jaar de vreemde situatie dat er een parlement was met slechts de helft van het voorgeschreven aantal leden.

Door de herziening werd het maximale aantal leden van de Eerste Kamer gehalveerd en ging dat van de Tweede Kamer van 110 naar 58. Voorheen waren er 55 Noord-Nederlandse vertegenwoordigers geweest in de Tweede Kamer. In 1840 kreeg Limburg er drie afgevaardigden bij en kwam het aantal op 58.

Door deze Grondwet werd ook de strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid i ingevoerd. Hoewel ministers i formeel nog niet politiek verantwoordelijk werden voor hun daden, leidde dit er toch toe dat ministers in het parlement directer konden worden aangesproken op besluiten.

Op initiatief van enkele Tweede Kamerleden werd wettelijke regeling van het kiesrecht voor de besturen van gemeenten en provincies vereist.

De herziening regelde ten slotte de splitsing van de provincie Holland in Noord- en Zuid-Holland. Er bestonden in die provincies overigens al twee afzonderlijke besturen.

Al in 1815 werd de Grondwet herzien. De meest in het oog lopende verandering was de tweetaligheid van de Grondwet. Uiteraard werden ook inhoudelijke aanpassingen aangebracht vanwege de vereniging van Noord- en Zuid-Nederland.

De Staten-Generaal i werd gesplitst in twee Kamers. De leden van de Eerste Kamer werden voor het leven benoemd door de Koning uit de aanzienlijksten van het land. De nieuwe Tweede Kamer werd indirect gekozen. Van de 110 leden kwamen er 55 uit het Noorden en 55 uit Zuiden, hoewel er daar meer inwoners waren. De Tweede Kamer zou in het openbaar vergaderen, de Eerste Kamer in het geheim. De vergaderingen vonden afwisselend in Den Haag en Brussel plaats.

In de Grondwet was niet langer sprake van een soevereine vorst, maar van een koning. De bepaling dat de vorst tot de Hervormde Kerk moest behoren, werd geschrapt.

De gewone begroting (naast die voor bijzondere uitgaven, zoals voor oorlog) werd niet meer voor onbepaalde tijd, maar voor tien jaar vastgesteld.

In plaats van een tienjarige begroting komt er een tweejaarlijkse begroting.

Bij de Staten-Generaal i zijn op dit moment acht wetsvoorstellen voor wijziging van de Grondwet in behandeling. Vijf daarvan zijn een initiatief van Tweede Kamerleden, drie zijn door de regering ingediend. Daarnaast is er een internetconsultatie gaande voor één wijzigingsvoorstel.

Grondwetscommissie(s)

Een grondwetscommissie houdt zich bezig met mogelijke Grondwetsherzieningen. Vaak is een grondwetscommissie een staatscommissie: een niet-permanent adviesorgaan dat bij Koninklijk Besluit i wordt ingesteld door de regering.

meer over