Verdeeld CDU worstelt met opvolgingsstrijd

De aanslag in Hanau, waar een man vanuit racistische motieven negen mensen doodschoot, schokte vorige week heel Duitsland. Het is de derde extreemrechtse terreurdaad in het land in korte tijd. De aanslag zorgde ook al snel voor het opnieuw scherp stellen van een grens in de politiek. Rechts-extremisme is een gif dat in onze samenleving bestaat, zei kanselier Merkel direct na de aanslag. Voor dat “vergiftigde klimaat in Duitsland” is de AfD mede verantwoordelijk, zeiden politici van alle andere partijen een dag later. Verschillende AfD-politici hebben met hun soms ronduit racistische uitspraken vreemdelingenhaat aangewakkerd en ondermijnen de democratie, is het verwijt.

De AfD hield eerder deze maand de gemoederen ook al flink bezig. In de Oost-Duitse deelstaat Thüringen had de liberaal Thomas Kemmerich zich tot minister-president laten kiezen met stemmen van zijn eigen FDP, van de CDU - én van de AfD. Daarmee hadden ze een linkse regering in de deelstaat voorkomen, constateerden ze tevreden. Maar de Thüringse CDU’ers en FDP’ers hadden een flinke misrekening gemaakt: je door de AfD in het zadel laten helpen, dat kan echt niet, riepen ze in de partijcentrales in Berlijn. En al helemaal niet in Thüringen, waar de AfD wordt geleid door de rechtsextremist Björn Höcke.

CDU-voorzitter Annegret Kramp-Karrenbauer - ook wel AKK genoemd - toog diezelfde avond nog naar Thüringen om de partijlijn nog eens uit te leggen: de CDU werkt niet samen met de AfD én niet met de socialistische partij Die Linke. Haar Thüringse partijgenoten waren niet erg onder de indruk. Zij hebben met een eigen politieke realiteit te maken: een waarin Die Linke de grootste partij is en de AfD de tweede. Als ze invloed willen uitoefenen, kunnen ze niet om een van deze twee partijen heen.

AKK kreeg geen grip op de Thüringse CDU’ers. Toen Merkel, op bezoek in Zuid-Afrika, bovendien liet weten dat het onvergeeflijk was wat zij hadden gedaan, was AKK’s gezag verder aangetast en haar positie eigenlijk onmogelijk geworden. Ze besloot de handdoek in de ring te gooien. Daarmee barstte de opvolgingskwestie los.

De CDU moet op zoek naar een nieuwe voorzitter. Die moet zowel de teleurgestelde conservatieve kiezers als de aanhangers van Merkels middenkoers aan zich binden. De CDU moet ook op zoek naar een lijsttrekker voor de volgende Bondsdagverkiezingen - normaalgesproken in het najaar van 2021. Merkel heeft al in 2018 laten weten dat dit haar laatste termijn is. De nieuwe lijsttrekker moet kiezers in West- en Oost-Duitsland aanspreken. Vooral in de Oost-Duitse deelstaten zijn kiezers de laatste jaren steeds verder vanuit het midden opgeschoven naar de partijen aan de randen van het politieke spectrum: Die Linke en de AfD.

Geen makkelijke klus, temeer daar alle mogelijke kandidaten voor het CDU-voorzitterschap tot nu toe uit Noordrijn-Westfalen komen en een zeer West-Duits profiel hebben. En dan komt daar ook nog eens de vraag bij hoe die nieuwe voorzitter naast Merkel moet functioneren. Het afgelopen jaar is gebleken dat twee kapiteins op een schip - kanselier Merkel en voorzitter AKK - niet werkt. De CDU wil zo snel mogelijk terug naar de situatie waarbij de partijvoorzitter en de lijsttrekker dezelfde persoon zijn. Er wordt zelfs gespeculeerd over de vraag of Merkel niet gewoon moet opstappen zodra de nieuwe voorzitter is gekozen.

Van dat soort speculaties worden politici en ambtenaren in Brussel zeer nerveus: Duitsland is de tweede helft van dit jaar EU-voorzitter. Het land vervalt toch niet in een politieke crisis nu er zulke belangrijke Europese kwesties op de agenda staan? De hoop was juist dat het grote Duitsland met de ervaren Europese leider Merkel aan het roer schot zou brengen in het migratiebeleid, de Europese meerjarenbegroting en - nu de Brexit een feit is - de onderhandelingen over handelsverdragen tussen de EU en Groot-Brittannië.

Het zou van weinig politieke realiteitszin en respect voor Europa getuigen als de CDU haar ervaren kanselier wegstuurt vlak voor of tijdens het belangrijke Duitse voorzitterschap van de EU. Maar ook als dat niet gebeurt, is de kans groot dat Duitsland niet zoveel energie in het voorzitterschap kan steken als wordt gehoopt.

Ondertussen wordt in de CDU-partijcentrale in Berlijn koortsachtig onderhandeld over hoe het nu verder moet. Na de fikse CDU-nederlaag bij de deelstaatverkiezingen in Hamburg zondag is de stemming er niet beter op geworden. Als mogelijke opvolgers van AKK en/of Merkel gelden tot nu toe Friedrich Merz (64), Armin Laschet (59), Norbert Röttgen (54), Jens Spahn (39) en Markus Söder (53).

De conservatieve, provocatieve Merz geldt als de man die de AfD op afstand kan houden. Maar hij is de afgelopen 10 jaar niet politiek actief geweest, hij werkte onder meer bij vermogensbeheerder Blackrock Duitsland. Ook lijkt hij niet de persoon die als lijsttrekker veel mensen aan zich bindt. Dat is meer iets voor Laschet, minister-president van Noordrijn-Westfalen. Hij hoort tot de liberale CDU-vleugel en heeft zich altijd achter Merkels koers geschaard. Dat is tegelijk ook zijn nadeel. Röttgen, oud-minister van Milieu, heeft als voorzitter van de buitenlandcommissie in de Bondsdag veel internationale ervaring. Hij is tot nu toe de enige die ook heeft uitgesproken dat hij Merkel wil opvolgen.

Spahn, de ambitieuze minister van Gezondheid, is net als Merz conservatief en een tegenstander van Merkels middenkoers. En dan is er nog Söder, de enige kandidaat die niet uit Noordrijn-Westfalen komt. Hij is minister-president van Beieren en leider van de CSU, de Beierse zusterpartij van de CDU. Dat is meteen zijn nadeel: hij kan dus geen CDU-voorzitter worden, alleen kanselierskandidaat. En de CDU zal sowieso liever een eigen kandidaat naar voren schuiven voor het kanselierschap.

De komende dagen moet blijken of de CDU een constructief plan voor de toekomst kan maken - of dat Duitsland nog maanden zit opgescheept met een opvolgingsstrijd in de belangrijkste regeringspartij van het land.

Marja Verburg is verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam (www.duitslandinstituut.nl)