'Een hoogst onzekere politieke toekomst.' Eerste reacties op de verkiezingsuitslag

DEN HAAG (PDC i) - De voorlopige verkiezingsuitslag i wijst op een grote verschuiving in de Eerste Kamer: meer dan de helft van de zetels zullen ingevuld worden door nieuwe leden. De grootste verschuiving komt op naam van de BoerBurgerBeweging (BBB), die de Kamer binnen zal komen als grootste partij.

De coalitie lijkt een historisch verlies te lijden. Een meerderheid zou in de oppositie op links gevonden kunnen worden, bij onder meer de fractie van GroenLinks (GL) en de Partij van de Arbeid (PvdA). Een andere optie is de BBB, die als grootste partij een optie is voor de coalitie om tot een meerderheid te komen.

Wat deze verschuiving teweeg zal brengen is vooralsnog onduidelijk. Hieronder schijnen verschillende auteurs hun licht op de (voorlopige) uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen.

Prof. dr. Bert van den Braak, PDC

Naast de winst van BBB en de nederlaag voor de regeringspartijen valt de complexiteit van de uitslag op. Het vormen van colleges in de provincies zal lastig worden, omdat BBB nauwelijks valt te negeren. Als dat gebeurt schieten andere partijen zichzelf immers vast in de voet. Inhoudelijk zal het vinden van een compromis over met name stikstof lastig zijn. Minder vergaande maatregelen op dat terrein zullen op verzet stuiten van partijen ter linkerzijde, maar ook de juridische houdbaarheid is dan in het geding.

De verhoudingen in de Eerste Kamer zijn op het oog eenvoudiger. Ondanks acht zetels verlies en een 'tekort' van 14 zetels voor de meerderheid in de Senaat, kan de coalitie hopen op voldoende steun voor zijn wetgeving. Het ziet ernaar uit dat PvdA/GroenLinks op 15 zetels komen en dan zijn er nog de 2 zetels van Volt. Een stikstofwet en ook de spreidingswet (van migranten) lijken op het eerste gezicht op een meerderheid te kunnen rekenen. Zo simpel is dat echter niet.

Het onderliggende probleem zal zijn dat VVD en CDA terrein zullen willen terugwinnen op BBB en eerder geneigd zullen zijn die kant op te buigen. Maar daardoor ligt een conflict met D66 op de loer en wordt de steun van PvdA/GroenLinks hoogst onzeker. Het zoeken van steun door het kabinet bij BBB en/of JA21 zal vrijwel zeker tot een botsing met D66 leiden.

De tussentijdse peiling, die deze Statenverkiezingen meer dan ooit waren, zorgen dus voor enorme problemen en zetten de regeerkracht onder druk. Oppositiepartijen kunnen via de Eerste Kamer hun macht gebruiken om kabinetsbeleid om te buigen, maar elke buiging zal direct het kabinet aan het wankelen brengen.

Een val van het kabinet lijkt evenzeer tamelijk rampzalig te zijn, zeker voor de regeringspartijen. BBB heeft de wind enorm mee en herstel voor de regeringspartijen is hoogst twijfelachtig. Verkiezingen zijn in dat opzicht een weinig aantrekkelijk alternatief. Veel ontevreden kiezers zijn nu thuisgebleven, dus bij een opkomst die vijftien procent hoger ligt wordt het eerder nog dramatischer. BBB regeringsverantwoordelijkheid geven, is pas na verkiezingen mogelijk. Zowel doormodderen met het kabinet als verkiezingen kunnen tot bestuurlijke stagnatie leiden.

Het ziet er naar uit dat we een hoogst instabiele en onzekere politieke toekomst tegemoet gaan.

Jan Schinkelshoek, hoofdredacteur De Hofvijver

Hoe stabiel is Nederland nog? De verkiezingen voor provinciale staten zijn uitgelopen op een test voor ’s lands politieke stabiliteit.

De monsterzege van Caroline van der Plas’ BBB, in combinatie met een nederlaag voor de regerende centrumcoalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie en een tegenvallende uitslag voor de ‘linkse wolk’, is ‘testing the limits’, zoals een vooraanstaand minister het woensdagavond formuleerde.

De provinciale verkiezingen zijn een grootscheeps, massaal en massief protest vanaf het middenrif geworden. Het ging al lang niet meer over stikstof alleen, het oversteeg de tegenstelling tussen Randstad en rand. Het is een schreeuw van ongenoegen geworden. De golf van onbehagen heeft de randen van het landen bereikt.

Maar het is niet zozeer de overweldigende overwinning van BBB die woensdag 15 maart 2023 tot een memorabele dag maakt. Er zijn wel eerder partijen vrijwel uit het niets omhoog geschoten. Vier jaar geleden zag Nederland Baudets uil van Minerva uitvliegen - om binnen de kortste keren fladderend neer te storten. Ook Fortuyns revolutie mislukte zo. Wie garandeert dat het niet opnieuw gebeurt?

Dat de positie van de coalitie rondom Ruttes vierde kabinet in de Eerste Kamer na woensdag zal verzwakken is evenmin bijzonder. Al jarenlang weet deze premier om te gaan met een oppositionele meerderheid in de Senaat. Het heeft zijn kabinetten tot nu toe geen moment in gevaar gebracht. Mark Rutte wist altijd wel een ‘geitenpaadje’ te vinden.

Het ontregelende van woensdag is dat een partij, een protestpartij, bijna uit het niets het partijpolitieke establishment te kijk zet. Overal heeft BBB stemmen vandaan gehaald. Binnen de coalitie hebben vooral CDA en VVD en waarschijnlijk ook D66 eronder geleden, de linkse combinatie is erdoor overschaduwd. Dat kan niet anders dan lang natrillen. En niet alleen bij het opnieuw gehalveerde CDA. Hoe houdbaar is het kabinet nog?

Zelfs als Rutte IV niet uit elkaar valt - waarom nieuwe verkiezingen voor de Tweede Kamer uitgeschreven, waarom BBB in de kaart gespeeld? - start het kabinet de tweede helft van de wedstrijd met een lelijke achterstand. Hoe denkt het de stikstokproblematiek aan te pakken? Hoe verder met pensioenen, immigratie en energietransitie? Zelfs als het een [krappe] meerderheid weet te construeren over links, geef je het Rutte c.s. te doen om unverfroren door te zetten - tegen weerspannige provincies, tegen de stemming in het land in.

Hoe het verder moet? Zelfs Mark Rutte kon het woensdag niet zeggen.

Prof. dr. Aalt Willem Heringa, emeritus-hoogleraar Universiteit Maastricht

Democratie is ook het zoeken naar samenbindende elementen en doorgaan met samenwerking en dus soms/vaak kleine stappen. De grote winst van BBB, met zoals het er nu naar uitziet, zo’n 15 zetels straks in de Eerste Kamer (evenveel als de combinatie PvdA en GroenLinks), laat de verdeeldheid zien. Niet onwaarschijnlijk is dat velen zich niet herkenden in de vaart en de snelheid en de koers van het kabinet. Of zich overrompeld voelden en niet gehoord. Met de omvang van BBB komt het debat straks wel prominent terug in de zalen van PS en in de Eerste Kamer, in plaats van aan allerlei tafels of op straat. Wat voor nu de vraag is, is hoe de soort van patstelling in de Eerste Kamer gaat worden benaderd, door de coalitie, de BBB en PvdA/GroenLinks. Wie daarin het onderste uit de kan wil, doet wat voor de democratie en het geringere vertrouwen niet goed is. Zal de BBB haar nieuwe positie gebruiken om harde claims te leggen? En te doen wat ze het kabinet hebben verweten?

Dat er een kloof gaapt tussen PvdA/GroenLinks en BBB (en hun kiezers) lijkt wel duidelijk. Maar gaan beide proberen die te overbruggen? Dat betekent inleveren op de eigen agenda; dat betekent dat er kleinere stapjes worden gemaakt. Maar met blokkades wederzijds of het overvragen gebeurt er al helemaal niets. Het kabinet zal ongetwijfeld na het verlies aan steun ook de knopen tellen en proberen de scherven op te rapen en te doen wat vele kiezers met deze uitslag hebben uitgedrukt.

Blokkades helpen niemand, want dan gaat of blijft het land op slot. Je kunt niet niks doen aan de stikstof issue en tegelijkertijd roepen om woningbouw ook in dorpen. Wel of geen stikstof wet termijn van 2030 of uitstel tot 2035 of verder, vergunningen lopen steeds weer het risico te worden vernietigd door de rechter. En als wetgever of democratische partijen moet je niet willen dat steeds de rechterlijke macht de kooltjes uit het vuur moet halen. Dat zet druk op de rechterlijke macht en als democratische partijen moet je zelf conform het recht de keuzes maken. En niet steeds willens en wetens maatregelen nemen die in rechte geen stand houden.

Ook de landbouw, maar vooral de veeteelt, moet zich afvragen wat de toekomst is voor hun erfopvolgers bij een steeds slechter wordende natuur, waterkwaliteit, of watervoorraad of bij klimaatverandering. Of zulke enorme veestapels dat het land de mest niet aankan, de omgeving lijdt onder stank en fijnstof en beroepsziekten door gebruik van allerlei middelen boerengezinnen en omwonenden raken.

Ook ten aanzien van de energietransitie geldt dat de gasprijzen hoog zijn, dat er eenstemmigheid is over het meer in eigen hand nemen van de eigen energievoorziening en daarin meer zelfvoorzienend worden. Dus ook daar kun je niets doen natuurlijk, maar dat betekent dan achteruitgang en dat is kiezersbedrog. Vele problemen kunnen worden ontkend, maar dan zijn ze nog niet weg en komen ze straks steeds groter en dwingender als een boemerang terug. Dat is toch ook de les van de afgelopen decennia stikstofontkenning en -uitstel en pappen en nathouden.

Kortom, vanwege de grote vraagstukken, de mogelijkheid van een politieke dead-lock, en de alom gedeelde wens de democratie ook te laten zegevieren, heb ik de hoop dat BBB niet gaat doen wat ze de coalitie hebben verweten, namelijk niet luisteren en mensen niet meenemen. En dat PvdA/GroenLinks niet hun steun ophangen aan het opschuiven van het kabinet en zijn maatregelen in hun richting. En dat het kabinet het voortouw neemt om met beide, BBB en PvdA/GroenLinks, te zoeken naar het dichten van de kloof, naar oplossingen zonder de problemen te ontkennen, naar oplossingen die niet steeds weer de rechter voor het blok zetten. Kiezers willen niet alleen stemmen en gehoord worden maar ook dat hun vragen worden beantwoord en niet dat zaken worden uitgesteld of over de schutting gegooid worden. Niet alleen luisteren naar de kiezers maar ook onmacht en politieke stilstand aanpakken en voortgang laten zien met oog voor mensen.

Politieke partijen en politici moeten niet alleen een rationele boodschap hebben maar ook empathie uitstralen en dat met daden laten zien. Gronings gas, de kinderopvangtoeslag, de stikstof maatregelen en continu uitstel daarin, laten zien dat het vermogen om zaken op te lossen er onvoldoende is. Ook dat doet wat met vertrouwen als men als burger daarnaast last heeft van overheidsmaatregelen of onzekerheid ervaart. En dat is nu een optelsom gebleken.

Dus nu voor alle partijen terug naar de basis van ook onderling vertrouwen, met eerlijk zoeken naar consensus. Laten we naast natuur en milieu vooral ook de democratie beschermen en hoe we daarin met elkaar omgaan. En dat is een goed signaal uit deze verkiezingen: partijen die aan de zijkant stonden en grote woorden gebruikten en alleen mopperden (of erger), hebben (substantieel) verloren.

Prof. dr. Gerrit Voerman en dr. Leonie de Jonge

BBB wordt bejubeld als winnaar van de provinciale verkiezingen. De vraag is of de partij ook organisatorisch komende politieke spanningen zal overleven. Daarover schrijven Gerrit Voerman en Leonie de Jonge in een opiniestuk voor NRC.