Het Europees Parlement in roerige tijden

Het Europees Parlement (EP) kende een roerig jaar. Roberta Metsola trad aan als nieuwe voorzitter na het overlijden van David Sassoli, een 'coalitieakkoord' werd gesloten tussen EVP, S&D en Renew Europe als start voor de nieuwe halve voorzitterstermijn, en het EP diende te reageren op externe gebeurtenissen zoals de Covid-19 crisis en de oorlog in Oekraïne. Ook meer interne aangelegenheden trokken de aandacht van het EP in 2022, waaronder voorstellen voor het hervormen van de verkiezingen voor het EP. Als klap op de vuurpijl kwam half december het nieuws naar buiten over een corruptieschandaal waar leden van het EP en Qatarese- en Marokkaanse regeringsfunctionarissen bij betrokken zouden zijn. In deze korte beschouwing op het EP-jaar 2022 zal ik inzoomen op enkele van deze gebeurtenissen.

Verkiezing EP-voorzitter

Sociaaldemocraat Sassoli nam de eerste periode op zich als voorzitter van het EP, en vulde de positie in op een manier die hem populair maakte onder Europarlementariërs. In januari 2022 werd Sassoli opgevolgd door Roberta Metsola, een Maltees EVP-lid. Doordat de S&D en Renew Europe geen kandidaat voorstelden, werd Metsola eenvoudig gekozen, ondanks haar oppositie tegen het decriminaliseren van abortus. Het akkoord tussen EVP, S&D en Renew Europe dat gesloten werd aan het begin van de tweede halve termijn benadrukt rechtsstatelijkheid als voorwaarde voor het verkrijgen van gelden uit het ‘NextGenerationEU’ fonds. Om het EP te versterken stellen de drie partijen een initiatiefrecht voor, transnationale kieslijsten voor de Europese verkiezingen, en klimaat neutraliteit in 2050.

Nasleep COVID-19

De COVID-19 crisis kwam in verschillende gedaantes terug in het EP gedurende 2022. In april 2022 stelde het EP voor om de Commissie het recht te geven om onverwachte controles uit te voeren in de lidstaten op naleving van de Schengen regels. Hier bevond het EP zich lijnrecht tegenover de lidstaten, die willen kunnen afwijken van de Schengen code als reactie op migratie- of volksgezondheidcrises. Ook de discussie rondom rechtsstatelijkheid heeft direct te maken met COVID-19. Een van de voorwaarden voor lidstaten om gelden uit het COVID-19 recovery fonds/NextGenerationEU fonds te krijgen, is om de rechtstaat op orde te hebben. Een meerderheid in het EP is kritisch op de Europese Commissie over de handhaving en zou graag een strengere houding zien ten opzichte van Polen en Hongarije.

Institutionele hervormingen

Naast de mogelijkheid van het houden van een transnationaal referendum op initiatief van het EP en een recht van initiatief voor wetgeving, is er in het EP in 2022 ook aandacht besteed aan de mogelijkheid om kandidaten voor het EP te kiezen via transnationale kieslijsten. Het kiezen van een klein deel van de leden van het EP via transnationale kieslijsten zou volgens voorstanders er voor kunnen zorgen dat de verkiezingen meer over EU issues zullen gaan en niet, bijvoorbeeld, over de populariteit van de zittende regering in een lidstaat. Het idee wordt door voorstanders in samenhang gezien met de ‘spitzenkandidaten’-procedure, waarbij de leider van de grootste fractie na de verkiezingen de positie van voorzitter van de Europese Commissie mag bekleden. Nadat het 'kiezen' van Juncker volgens deze procedure had plaatsgevonden in 2014, weigerde de Europese Raad in 2019 de 'spitzenkandidat' Manfred Weber te benoemen als voorzitter van de Europese Commissie. Het EP leek daarmee de strijd met de Europese Raad verloren te hebben, maar door het verbinden van de Franse President Macron van de ‘spitzenkandidaten’ procedure met het voorstel van transnationale lijsten leek er toch bredere steun te ontstaan. Eind december 2022 werd echter duidelijk dat zowel de transnationale lijsten als de ‘spitzenkandidaten’ procedure niet op steun kunnen rekenen van de lidstaten. Geen van de door het EP voorgestelde hervormingen zullen op korte termijn doorgang vinden.

Corruptie in het EP

Het corruptieschandaal in het Europees Parlement laat duidelijk zien dat het transparantie register van lobby activiteiten niet werkt en er te weinig onafhankelijk toezicht is op het functioneren van leden van het EP. In het transparantie register worden op dit moment geen activiteiten bijgehouden van niet-EU landen die actief lobbyen in het EP. Leden van het EP hoeven contacten met deze landen dan ook niet door te geven. De meest recente onthullingen laten zien hoe Qatar, en mogelijk ook Marokko, verschillende S&D politici op illegale wijze heeft beïnvloed, waarbij Europarlementariër en een van de 14 vicepresidenten Eva Kaili de bekendste is. Ze wordt beschuldigd van corruptie, het witwassen van geld en het participeren in een criminele organisatie. Redenen die genoemd worden voor de beïnvloedingspogingen door Qatar hebben te maken met het afsluiten van gunstige contracten met EU lidstaten voor leveren van aardgas en het toestaan van visum-vrij reizen voor Qatari naar Schengen landen. Het voorstel met betrekking tot visum-vrij reizen zou in stemming worden gebracht, maar is inmiddels teruggestuurd naar de verantwoordelijke parlementaire commissie. Het schandaal is koren op de molen van Poolse en Hongaarse politici van regeringspartijen, die juist door Europarlementariërs uit de S&D fractie de maat werden genomen als het gaat om corruptie.

Of het Qatar-EP corruptieschandaal het topje van de ijsberg is van ongeoorloofde beïnvloedingspogingen door landen van leden van het EP is nog onduidelijk. Het belooft ook in 2023 een roerig jaar te worden voor het EP.

dr. Rik de Ruiter is universitair hoofddocent aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden