Hoe Ruslands’ oorlog Europa volop versnelt en soms vertraagt
De “aanvalsoorlog van Rusland” in Oekraïne betekent een “aardverschuiving in de geschiedenis van Europa”. Aldus de Europese leiders in hun plechtige Verklaring van Versailles van 10 maart. Gevolg: een sneeuwbaleffect op de ontwikkeling van de Europese Unie i. Diverse projecten die tot voor kort buiten de werkelijkheid stonden, krijgen ineens vaart. Een EU-defensiemacht, Europees energiebeleid, krachtiger optreden tegenover de andere mondiale grootmachten, voortaan twee procent van het bnp in defensie steken, de massale levering als gift van zwaar wapentuig aan Oekraïne, een historisch ongekende reeks strafmaatregelen tegen Rusland.
Er zijn ook terreinen waar de EU vertraagt. Dat speelt bij het toezicht op Polen en Hongarije wegens hun gebrekkige naleving van de regels van de rechtsstaat. Of bij het EU-project om de landbouw ter wille van klimaat en milieu op grote schaal biologisch te maken. Vallen Rusland en Oekraïne weg als graanleveranciers dan brengt het zonder kustmest telen de voedselzekerheid in gevaar. Voorstellen voor minder gewasbeschermingsmiddelen (pesticiden) zijn daarom al uitgesteld.
Afgezien van een wereldoorlog met Rusland is een recessie na het afsnijden van de Russische gasleveringen het grootste risico. Tot voor kort werd voor 2022 sterke economische groei verwacht. Zeker in Europa. Vallen die gasleveringen weg, dan kunnen Duitsland en Italië een recessie niet meer vermijden. De pandemie en de invasie van Poetin zijn misschien wel de ergste schokken van de laatste zeventig jaar. Daar komt de groeivertraging in China nog bij. Aldus Harvard-econoom en schaakgrootmeester Kenneth Rogoff, voormalig hoofdeconoom van het Internationaal Monetair Fonds i, in Het Financieele Dagblad van 11 maart.
In gesprek met Marijn Jongsma signaleert de hoogleraar een scherpe omkering van het vredesdividend opgestreken na de val van de Berlijnse Muur. “Defensie was voortaan geldverkwisting. Nou, welkom in de 21ste eeuw! Een periode van stagflatie dreigt: een stagnerende economie in combinatie met een hoge inflatie”. De bij politici geliefde geldtheorie die stelt dat de staat oneindig diepe zakken heeft, is volgens Rogoff “kwakzalverij”.
Inhoudsopgave van deze pagina:
Niemand scheen het te beseffen, maar precies 65 jaar nadat op 25 maart 1957 in Rome onder klokgelui de verdragen werden getekend waarop de EU rust, was Brussel het toneel van drie topconferenties tegelijk: van de Navo, de G7 en de EU. Hoewel G.W. Bush, Barack Obama en Joe Biden zich bij dergelijke gelegenheden al eerder lieten zien, was dit de eerste Europese Raad i waar een Amerikaans president aan de ronde tafel mee deed aan het beraad. Belangrijkste doel: Russisch president Vladimir Poetin laten zien dat het democratische westen een stevig front vormt. Behalve het afstemmen van de sancties tegen Rusland en de militaire en humanitaire hulp aan Oekraïne, kwam een akkoord tot stand waarbij de VS de EU grootscheeps veel meer vloeibaar gas gaat leveren.
De Oekraïnse president Volodymyr Zelenski smeekte per video om meer militaire middelen om zijn land te verdedigen. De Navo vroeg hij “om een procent van jullie tanks en vliegtuigen” en de EU om een toekomstig lidmaatschap van zijn land. Alles tevergeefs. De westelijke leiders weten dan betrokken te worden in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. “Met als uiterste consequentie een wereldoorlog”, aldus minister-president Mark Rutte i in Brussel. Wel besloot de Navo Kiev specifieke beschermingsmiddelen en medicijnen te bezorgen mocht Moskou nucleaire, biologische of chemische wapens inzetten, zoals Poetin heeft gedreigd. Verder doet Europa via grote wapenleveranties en de opvang van vluchtelingen wat het kan om Oekraïne bij te staan.
Met zijn onverwachte bezoek haalde Biden de spons over de bittere herinneringen aan Donald Trump. Die was als Amerikaans president “een gevaar voor Europa”, aldus in 2017 Donald Tusk i, voorzitter van de Europese Raad, in een absoluut ondiplomatieke verklaring.
Driekwart van al het aardgas wereldwijd verbruikt, is voor de EU. Dat loopt via duizenden contracten en vele tientallen leveranciers plus een onberekenbare spotmark. Veertig procent komt uit Rusland. Om daar uiterlijk in 2027 vanaf te komen overweegt men als EU voortaan tezamen via de Europese Commissie i massaal gas, vloeibaar lng en waterstof te gaan inkopen. Dit dus in plaats van elk land voor zich en met elkaar concurrerend. Zoals bij de aanschaf van mondkapjes en vaccin tegen COVID-19, denken de voorstanders via gezamenlijke aankoop lagere prijzen af te dwingen.
Energie is volgens de Europese verdragen echter een bevoegdheid van de landen zelf. Dat blijft zo. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen i spreekt niettemin van een grote stap op weg naar een Europees energiebeleid. Overdracht van zeggenschap over energie aan “Brussel” via gezamenlijke aankoop was tot nu toe onder de EU-27 - zeker voor Nederland – onbespreekbaar. Premier Rutte hecht meer aan een open energiemarkt met een hoog niveau van leveringszekerheid. Bij zijn vertrek uit Brussel wees hij erop dat de expertise voor aankoop van gas in de afzonderlijke EU-landen zit, niet bij de Commissie. Nederland accepteert dit inkopen alleen als het vrijwillig en bovendien slechts tijdelijk is.
Vanaf 2027 willen de EU-27, als straf voor de Russische inval in Oekraïne, helemaal geen gas, kolen of olie meer van Rusland. Momenteel levert dat land nog een kwart van de olie en bijna de helft van de steenkool die de EU-landen invoeren. De Poolse premier Mateusz Morawiecki i zegt dat zijn land dit jaar al stopt met gas en olie uit Rusland.
Dankzij een snel gesloten akkoord tussen de presidenten Biden en von der Leyen neemt Amerika komende jaren een derde (50 biljoen kubieke meter) van de Russische leveringen over. Voor dit jaar (minimaal vijftien biljoen m3) is dat al tien procent van wat de Russen nu nog per pijpleiding leveren. Dit vereist hier gigantische investeringen in laad- en overslagcapaciteit, waarover Nederland overigens al beschikt.
Europese landen kunnen de ondergrondse opslagplaatsen voor aardgas van Oekraïne gebruiken om hun strategisch reserves aan te vullen en zo minder afhankelijk te worden van gas uit Rusland. Dat heeft de Oekraïense minister van Energie, Herman Halusjtsjenko, aangeboden. Tegelijk worden dit najaar de opslagtanks in de EU tot minimaal tachtig procent gevuld, zo besloot de Europese Raad.
Na een urenlang aanslepende discussie bereikten de leiders eveneens een breekbaar compromis over de mogelijke instelling van een maximumprijs van het gas, of een andere prijsberekening om elektriciteit betaalbaar te houden. De Spaanse premier Pedro Sanchez drong met steun van zijn Italiaanse, Belgische, Griekse, Portugese en Bulgaarse collega sterk hierop aan. Spanje en Portugal willen bovendien het gebruik van fossiele brandstoffen voor elektriciteitsopwekking gaan subsidiëren.
De leiders van de noordelijke landen zoals Duitsland, Nederland, Oostenrijk, Ierland en ook de Commissie staan sceptisch tegenover zulke ingrepen. Zij voorzien dat, zodra de EU een maximumprijs gaat dicteren, de leveringszekerheid in gevaar komt.
Kanselier Olav Scholz en onze Rutte, beiden pro vrije markt, en daartegenover de Italiaanse leider Mario Draghi i en zijn Belgische collega Alexander De Croo i, pro overheidsingrijpen, moesten gevieren uiteindelijk het compromis bedenken. De Commissie gaat nu bestuderen of een maximumprijs in de praktijk haalbaar is. Dan komt ook de vraag op tafel of het verschil tussen zo’n maximumprijs en de marktprijs mogelijk via de EU gecompenseerd zou moeten worden. En wie dat dan moet gaan betalen.
De zuidelijke landen, Spanje en Italië voorop willen verder staatssteun en steun voor consumenten door middel van bijvoorbeeld vouchers, prijslimieten of fiscale verlagingen. Spanje en Portugal wekken veel duurzame energie op en zijn binnen de EU verhoudingsgewijs een uitzondering. Het Iberisch Schiereiland mag zich daarom voortaan als een apart deel van de Europese markt gedragen.
Premier Sanchez, een half uur lang boos vertrokken uit het beraad omdat Spanje alsmaar zijn zin niet kreeg, kon tevreden uit Brussel vertrekken: “Wij hebben ons doel bereikt. Spanje en Portugal kunnen nu uitzonderlijke maatregelen nemen om de energieprijzen omlaag te krijgen”. De Commissie moet er wel op toezien dat die maatregelen de Europese energiemarkt niet verstoren. Dit alles is het resultaat van een zwaar bevochten compromis waarover het laatste woord overigens nog niet is gezegd.
De Commissie gaat bovendien bestuderen of het mogelijk is de prijzen op de dure gasmarkt los te koppelen van de elektriciteitsmarkt. Voor de zuidelijke landen is ontkoppeling belangrijk omdat zij veel duurzame energie opwekken en kernenergie. “Wat we nu gaan doen, is een gesprek voeren waarbij alle opties op tafel liggen”, zo relativeerde Rutte na afloop hij de tevredenheid van sommige andere leiders.
In 2017 in zijn vermaarde Sorbonne-rede, trok president Emmanuel Macron i de mantel aan van zijn befaamde voorgangers Charles de Gaulle en François Mitterrand. Zij zagen de EU als hét instrument om de invloed van andere grootmachten - destijds al de VS en de Sovjet-Unie, vandaag ook China - in te tomen. Via de EU kan Frankrijk weer een wereldmacht worden, zo redeneren de Fransen al decennia. “Alleen de EU is in staat tot actievoering op wereldschaal”, zegt Macron nu. De vereiste instemmende reactie van Duitsland, als doorslaggevende oppermacht, om van dit Franse project Europees beleid te maken bleef in 2017 echter uit. Nu doet Macron een nieuwe poging. De president denkt hiermee bovendien de euroscepsis bij de Fransen te lijf te gaan en aldus volgende maand herkozen te worden.
Macron’s destijds vergeefse pleidooi krijgt de wind mee nu de Russische beer los is. De Europese Raad roept ertoe op “onze strategische afhankelijkheid te verminderen op de meest gevoelige terreinen: zoals kritieke grondstoffen, halfgeleiders, gezondheid, digitale zaken en levensmiddelen”, aldus de slotverklaring.
Neem als voorbeeld het streven om de wereldwijd opererende high tech giganten te bedwingen. Zojuist werden Raad van Ministers en Europees Parlement i het eens over een wet digitale markten. Dit project resulteert in een beteugeling van poortwachtersmacht van de digitale dienstverleners tegenover bedrijven en consumenten. Het halfjaarlijkse roulerende EU-voorzitterschap i, momenteel bij Frankrijk, draait om dergelijke voorstellen. Steeds opdat Europa meer “eigen baas” wordt.
De Europese Raad belooft via een gedetailleerd Strategisch Kompas de defensie-uitgaven “aanzienlijk op te voeren met bijzondere aandacht voor de investeringen”. Al in mei moet de Commissie met een analyse komen van wat daar schort. Dreigende hybride oorlogsvoering en betere militaire samenwerking tussen de hoofdsteden, zijn enkele aspecten.
Bij de Navo-top heeft een reeks leiders, waaronder Rutte, beloofd concreet te streven naar twee procent van hun bnp. Duitsland geeft het goede voorbeeld met een gigantische 100 miljard euro extra defensie-uitgaven. Dat is een breuk met hun naoorlogse pacifistische traditie. Gedurende decennia hebben Amerikaanse presidenten tevergeefs op naleving van die twee procent afspraak gehamerd.
De klassieke belofte dat de EU behalve welvaart scheppen ook eeuwige vrede zou stichten ligt nu plotsklaps aan diggelen. “Wordt een Lidstaat gewapenderhand aangevallen, dan rust op de anderen de plicht deze met alle middelen waarover zij beschikken hulp en bijstand te verlenen”, aldus het tot nu toe onbekende artikel 42.7 van het Verdrag EU.
Weinigen wisten van zo’n verplichting. Omdat zo’n aanval nooit dreigde. Niemand weet daarom vandaag wat dit artikel, bijvoorbeeld bij een Russische aanval op Finland of de Baltische Staten, concreet inhoudt. Trekken in zo’n geval de nationale legers van de andere EU-landen ten strijde? Gaat het alleen om economische bijstand, om wapenschenkingen dan wel slechts een bemiddelende rol voor Frankrijk of Duitsland? “Geen idee. Dat zal dan pas blijken”, zo was het antwoord op onze vraag hierover.
Waarschijnlijk in mei wordt genoemd Strategisch Kompas in een speciale Europese topconferentie definitief vastgesteld. Wordt dan de kloof gedicht tussen de jarenlange lippendienst van onze politici aan meer militaire inspanningen en het vervolgens uitblijven van concrete actie? Er komt een snelle Europese militaire interventiemacht. Werkelijk? Al in 1999 beloofde de Europese Raad “binnen vier jaar” een eigen militaire macht die bij conflicten ingrijpt van zelfs 60.000 mannen en vrouwen. Later zijn zulke beloften zelfs nog herhaald. Nu maar afwachten of het weer bij retoriek blijft. Voorlopig wordt gemikt op een militaire interventiemacht van ruwweg 5000 mannen en vrouwen die kan ingrijpen bij conflicten elders.
Defensieminister Kasja Ollengren heeft al aangeboden mee te doen. “De oorlog laat nu zien dat de Lidstaten in Europa over een eigen defensiecapaciteit moeten beschikken”, aldus de minister. Destijds stond Den Haag voluit sceptisch tegenover zulke projecten. En wel omdat ze ons zouden vervreemden van de machtige Navo. Wordt het Strategisch Kompas uitgevoerd, met een eigen militaire interventiemacht, dan verdwijnt bij de EU de klassieke scheiding van de militaire activiteiten van de Navo. Op termijn kiest de EU dan wellicht voor een militair ambitieniveau over het hele brede defensiespectrum.
Dankzij de fel gestegen energieprijzen incasseert het Rusland van Poetin nu dagelijks ruwweg 500 miljoen euro van Europa. Eerder was dat maar de helft of wat minder. Zodoende financiert Rusland de inval in Oekraïne, aldus klaagde de premier van Letland, Krisjanis Karins i, in de Europese Raad. Tegelijk steunt de EU Oekraïne met intussen ongeveer twee miljard aan wapentuig en hulp aan de bevolking daar. Conclusie met schizofrene inslag: de Europese Unie als mammoet oorlogsfinancier.
Suggesties van Polen, Finland, de Baltische Staten voor een totale boycot van Russische energie stuiten op verzet van een reeks landen, vooral Duitsland en ook Nederland. Zoals geschetst stort zo’n importstop Europa in een ongekende recessie. Hele industrietakken en bevolkingsgroepen komen dan in de verdrukking.
Stonden Polen en Hongarije tot voor kort voor straf in de hoek wegens het niet naleven van de regels van de rechtsstaat, zij zijn daar plotseling weg. Toch was de Commissie helemaal klaar met voorstellen om de twee zondaars desnoods tientallen miljarden aan onmisbare subsidies te onthouden. Het Hof van Justitie i had het groene licht gegeven om het daarvoor ontwikkelde rechtstaatmechanisme in werking te stellen. De kwestie is overigens niet begraven. Maar de voorbeeldige rol van de twee landen bij de opvang van ontelbare vluchtelingen uit Oekraïne verschuift wel de aandacht. Want van de uitbarsting van burgersolidariteit in de buurlanden van Oekraïne kan ieder ander EU-land nog wat leren.
Daar komt de recente ervaring bij dat in een reeks andere EU-landen, zoals Bulgarije, Roemenië, Slovenië, Tsjechië en Malta de corruptie met Europees geld eveneens bloeit. Die hoofdsteden voelen nattigheid. Gezien de geschiedenis van de 20e eeuw is het tenslotte bovendien nog maar de vraag of Duitsland wel zou instemmen met het financieel droogleggen van buurland Polen. Tenslotte speelt Polen – grenzend aan Wit-Rusland, Russisch Kaliningrad en Oekraïne – de hoofdrol in de bescherming van de oostflanken van de Navo en de EU.
Het is daarom hoogst kwestieus of de vereiste gekwalificeerde (ruwweg driekwart) meerderheid om in de Europese Raad van Ministers tot drooglegging van Polen en Hongarije te besluiten nog wel haalbaar is.1
Het zwakke punt van de strafmaatregelen tegen Rusland is dat onze aankopen van gas en olie - wegens onmisbaar hier - erbuiten vallen. Dit betekent dat langs de daartoe van sancties vrijgestelde Russische banken volop andere transacties mogelijk zijn. Toch besloten de leiders niet tot nieuwe of aangescherpte sancties. Wel kreeg de Commissie opdracht om de achterpoortjes op te sporen waarlangs die worden ontdoken. De top van de G7 besloot eveneens tot instelling van een werkgroep met dat doel.
Aansluitend op de in onze analyse van 28 februari gemelde reeks sancties besloot de Raad van Ministers op 15 maart een vierde pakket. Dit omvat:
-
•Een volledig verbod op alle transacties met bepaalde Russische staatsbedrijven in verschillende sectoren - het militair-industrieel complex van het Kremlin;
-
•Een invoerverbod van de EU voor die staalproducten waarvoor momenteel vrijwaringsmaatregelen van de EU gelden, wat voor Rusland neerkomt op een verlies aan exportinkomsten van ongeveer 3,3 miljard euro.
-
•Een verstrekkend verbod op nieuwe investeringen in de Russische energiesector, met beperkte uitzonderingen voor civiele kernenergie en het vervoer van bepaalde energieproducten naar de EU.
De leiders benoemden hun voorzitter Charles Michel i voor een tweede termijn van 2,5 jaar tot eind 2024. Michel is al enige tijd weinig zichtbaar en daardoor de mindere geworden van de geslepen Duitse Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. Zijn bijnaam: “de secretaris van Macron”, is niet eens verrassend. Zie mijn prognose van 8 juli 2019: “Europa krijgt leiders die vanuit Berlijn en Parijs bespeeld worden.2 Volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 25 maart had een aantal leiders (maar niet Macron) Michel willen inruilen voor Rutte. Maar die is niet beschikbaar.
Europa komt meestal pas tot grootscheepse actie onder de druk van buiten. Bij wereldwijd dreigend marktverlies werd eind jaren tachtig de stagnerende interne markt voltooid. Later ruilden de Duitsers hun ijzersterke D-Mark met tegenzin in voor de zwakkere euro. Dit opdat na hereniging met de DDR een voortaan oppermachtig Duitsland alleen zonder D-Mark voor Frankrijk acceptabel was. Nu dwingt de onverwachte inval van buurland Rusland in Oekraïne tot voorheen ongekende actie.
“We kunnen alleen grote beslissingen nemen als wij met de rug tegen de muur staan, in de afgrond kijken en er een mes tegen ons keel wordt gehouden”, zei destijds Raadsvoorzitter Herman Van Rompuy i. Nu is het weer zover. Het hiervoor kort geschetste ambitieuze programma van Frankrijk zou de Europese Unie op een nieuwe leest zetten. Machtspolitiek is in Brussel dan niet langer meer een taboe. Komen de genoemde voornemens er door, dan ontstaat een meer soeverein geopolitiek Nieuw Europa. “Dat is dan precies wat Poetin juist wilde voorkomen”, zei premier Rutte in Brussel.
Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.
Van Jan Werts verscheen onlangs het boek ‘The European Council in the Era of Crisis’. Als Brussels correspondent analyseert Werts in dit boek maar liefst twaalf crises sinds de verwerping van de Grondwet voor Europa in 2005. Het boek is hier verkrijgbaar en via de boekhandels Douwes. Voor een indruk van het boek, kunt u via deze link de omslag raadplegen.
[1] Alle details in T.P.J.N. van Rijn, Het nieuwe rechtsstaatmechanisme: een panacee voor alle schendingen van EU-recht? in: Nederlands Tijdschrift voor Europees Recht, 9-12-2021.
[2] Montesquieu Instituut. Hoe Europa al tien jaar lang crises bevecht - 100 plus analyses van Jan Werts.