Rechtsstaat 2021: EU-verslag toont positieve evolutie in de lidstaten, maar wijst ook op punten van ernstige zorg
De Europese Commissie heeft vandaag het tweede EU-brede verslag over de rechtsstaat gepubliceerd, met een mededeling over de situatie in de EU als geheel en een specifiek hoofdstuk over elke lidstaat. Het verslag 2021 behandelt de nieuwe ontwikkelingen die zich sinds september hebben voorgedaan.
Daarbij wordt dieper ingegaan op de problemen die in het vorige verslag zijn vastgesteld en rekening gehouden met de impact van de COVID-19-pandemie. Over het geheel genomen zijn er in de lidstaten veel positieve ontwikkelingen. Zo wordt een aantal van de problemen aangepakt die in het verslag van 2020 zijn vastgesteld.
Er blijft echter ook bezorgdheid bestaan. Over sommige landen is die zelfs toegenomen, vooral wat betreft de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de situatie van de media. In het verslag wordt ook onderstreept dat de nationale systemen tijdens de COVID-19-pandemie zeer veerkrachtig zijn gebleken. De pandemie heeft ook duidelijk gemaakt dat het belangrijk is om een systeem van checks-and-balances in stand te houden en de rechtsstaat te handhaven.
Věra Jourová i, vicevoorzitter voor Waarden en Transparantie: “Het verslag over de rechtsstaat is een nuttig preventief instrument dat het noodzakelijke debat tussen de lidstaten en andere actoren heeft gestimuleerd. Uit de tweede editie blijkt dat de lidstaten vooruitgang kunnen boeken bij de aanpak van rechtsstatelijke kwesties. Dat gebeurt echter niet overal in dezelfde mate. In een aantal lidstaten is er reden tot ernstige bezorgdheid, vooral over de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. Bovendien zijn de afgelopen maanden twee journalisten vermoord. Dat is onaanvaardbaar. In het verslag wordt om doortastende maatregelen gevraagd om de vrijheid en pluriformiteit van de media te verbeteren. Wij verwachten dat dit verslag volgend jaar stof tot discussie tussen de lidstaten zal zijn bij hun inspanningen om de rechtsstaat te versterken.”
Didier Reynders, commissaris voor Justitie: “Het afgelopen jaar heeft het verslag over de rechtsstaat van 2020 in een aantal lidstaten positieve hervormingen op het gebied van de rechtsstaat aangemoedigd. Bovendien heeft de Raad van ministers het verslag aangegrepen om zijn dialoog over de rechtsstaat te moderniseren en regelmatig landspecifieke debatten te houden. Ik heb het verslag ook besproken in twintig nationale parlementen. Dit jaar hebben wij onze beoordeling, waarover nog meer werd gecommuniceerd dan vorig jaar, verder verdiept. Het verslag kan ons helpen om een echte dialoog tot stand te brengen, als Unie, zij aan zij, in een eerlijke en open geest. Het verslag van 2021, dat voortbouwt op het verslag van vorig jaar, zal dat proces bevorderen.”
Belangrijkste bevindingen over de situatie op het gebied van de rechtsstaat in de lidstaten
Wat betreft methodologie en reikwijdte ligt het verslag van 2021 in het verlengde van het vorige verslag. Bijzondere aandacht gaat uit naar: rechtsstelsels, het kader voor corruptiebestrijding, pluriformiteit en vrijheid van de media en andere institutionele kwesties in verband met checks-and-balances.
-
-Rechtsstelsels
Bijna alle lidstaten hervormen hun rechtsstelsels, zij het met verschillen in reikwijdte, vorm en vooruitgang. In een aantal lidstaten zijn of worden stappen gezet voor de versterking van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht door hervormingen met betrekking tot de raad van justitie, de benoeming van rechters en de onafhankelijkheid en autonomie van het openbaar ministerie. Enkele lidstaten zijn echter hervormingen blijven doorvoeren die hun waarborgen voor de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht verzwakken.
Dat geeft aanleiding tot bezorgdheid of verergert de bestaande zorgen over de toegenomen invloed van de uitvoerende en wetgevende macht op de werking van het justitiële stelsel. In sommige lidstaten zijn politieke aanvallen en herhaalde pogingen om het gezag van rechters of rechterlijke instanties te ondermijnen bovendien een groeiend probleem voor de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.
Sinds de goedkeuring van het verslag van 2020 heeft het Hof van Justitie van de EU in verschillende arresten het belang van doeltreffende rechtsbescherming voor de handhaving van de rechtsstaat bevestigd. Ten slotte is tijdens de COVID-19-pandemie gebleken dat justitiële stelsels dringend moeten worden gemoderniseerd. Ook is het potentieel van digitalisering beklemtoond.
-
-Kaders voor corruptiebestrijding
De EU-landen behoren nog steeds tot de best presterende landen ter wereld op het vlak van corruptiebestrijding: maar liefst tien lidstaten staan in de top twintig van landen die als minst corrupt worden beschouwd. Verscheidene lidstaten zijn bezig met de vaststelling of herziening van nationale strategieën of actieplannen voor corruptiebestrijding.
Vele lidstaten hebben maatregelen genomen om de kaders voor corruptiepreventie en integriteit te versterken, met inbegrip van regels voor belangenconflicten, transparantie van lobbyactiviteiten en draaideurconstructies. In sommige lidstaten zijn er echter nog altijd problemen, met name in verband met strafrechtelijke onderzoeken, vervolging en sancties op het vlak van corruptie.
In verschillende lidstaten komen nog altijd grote of zeer complexe corruptiezaken aan het licht. De middelen voor corruptiebestrijding zijn in sommige lidstaten ontoereikend, terwijl er in andere nog steeds zorgen zijn over de doeltreffendheid van het onderzoeken, vervolgen en berechten van corruptie op hoog niveau. De COVID-19-pandemie heeft de hervormingen en de vonnissen in corruptiezaken in sommige lidstaten vertraagd.
-
-Vrijheid en pluriformiteit van de media
Tijdens de COVID-19-pandemie stonden journalisten en andere mediaprofessionals in Europa onder zware druk. Gezien het recordaantal veiligheidswaarschuwingen voor journalisten en de recente tragische gebeurtenissen moet het probleem in de hele EU worden aangepakt. De monitor voor pluriformiteit van de media is een belangrijke informatiebron voor het verslag over de rechtsstaat en wijst in 2021 op een algemene verslechtering van de situatie van journalisten in verschillende lidstaten.
Niet alle regulerende instanties voor de media zijn vrij van politieke beïnvloeding en in sommige lidstaten is het risico op politieke inmenging in de media groot. De nieuwsmedia zijn van cruciaal belang geweest om burgers tijdens de COVID-19-pandemie te informeren, hoewel het werk van journalisten werd bemoeilijkt door een reeks beperkingen. De pandemie heeft ook voor ernstige economische problemen in de mediasector gezorgd, wat sommige lidstaten ertoe heeft aangezet om steunregelingen voor nieuwsmedia vast te stellen. Die steun moet op transparante en onpartijdige wijze worden verstrekt.
-
-Institutionele checks-and-balances
Vorig jaar is een aantal lidstaten constitutionele hervormingen begonnen om de checks-and-balances te versterken. Sommige hebben onlangs maatregelen getroffen om de transparantie van de wetgeving te vergroten en de participatie van de burger te verbeteren. In het algemeen hebben nationale controlemechanismen, waaronder parlementen, rechtbanken, ombudsdiensten en andere onafhankelijke autoriteiten, een cruciale rol gespeeld tijdens de COVID-19-pandemie, die een stresstest voor de rechtsstaat was.
Tegelijk zijn er problemen in verband met het wetgevingsproces, zoals plotselinge veranderingen en versnelde procedures, en in verband met het systeem van grondwettelijke toetsing. In de meeste lidstaten wordt het maatschappelijk middenveld gesteund, maar in enkele landen ondervindt het nog steeds ernstige problemen, zoals opzettelijke bedreigingen door de autoriteiten, ontoereikende bescherming tegen fysiek of verbaal geweld of ontoereikende bescherming van de grondrechten.
Die problemen zijn in sommige gevallen nog verergerd door de COVID-19-pandemie. Een aantal recente ontwikkelingen heeft aanleiding gegeven tot bezorgdheid over de eerbiediging van de voorrang van het EU-recht, die essentieel is voor de werking van de rechtsorde en de gelijkheid van de lidstaten in de EU.
Volgende stappen
De goedkeuring van het verslag over de rechtsstaat 2021 markeert het begin van een nieuwe cyclus van dialoog en toezicht. De Commissie verzoekt de Raad en het Europees Parlement om op basis van dit verslag algemene en landspecifieke debatten te voeren en roept de nationale parlementen en andere belangrijke actoren op de nationale debatten te blijven intensiveren. De Commissie verzoekt de lidstaten de problemen die in het verslag worden aangekaart, op doeltreffende wijze aan te pakken en staat klaar om hen daarbij te helpen.
Achtergrondinformatie
Het jaarlijkse verslag over de rechtsstaat is het resultaat van een nauwe dialoog met nationale autoriteiten en belanghebbenden. Het beschrijft de situatie in alle lidstaten op een objectieve en onpartijdige wijze en met betrekking tot dezelfde thema's. De kwalitatieve beoordeling door de Commissie is gericht op belangrijke ontwikkelingen sinds de vaststelling van het eerste verslag.
Daarbij wordt een coherente aanpak gewaarborgd door dezelfde methode toe te passen op alle lidstaten, zonder de proportionaliteit ten aanzien van de ontwikkelingen uit het oog te verliezen. De reikwijdte en de methodologie van het verslag van 2021 zijn dezelfde als van het eerste jaarverslag over de rechtsstaat, dat in september 2020 is goedgekeurd.
Het verslag vormt de kern van het rechtsstaatmechanisme. Het mechanisme is een jaarlijkse cyclus om de rechtsstaat te bevorderen en te voorkomen dat problemen ontstaan of voortwoekeren.
Het doel is het inzicht in en het bewustzijn van kwesties en belangrijke ontwikkelingen te verbeteren, de problemen op het gebied van de rechtsstaat in kaart te brengen en de lidstaten te helpen oplossingen te vinden met steun van de Commissie en de andere lidstaten. Dankzij het mechanisme kunnen de lidstaten ook beste praktijken uitwisselen, onderlinge besprekingen voeren en van elkaar leren.
Het doel van het mechanisme is preventief. Het mechanisme staat los van de andere elementen van het rechtsstaatinstrumentarium van de EU en is geen vervanging van de op het Verdrag gebaseerde mechanismen waarmee de EU kan reageren op ernstigere rechtsstaatgerelateerde kwesties in de lidstaten. Die instrumenten omvatten inbreukprocedures en de procedure ter bescherming van de fundamentele waarden van de Unie uit hoofde van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie.
Er is ook een nauw verband met het EU-beleid voor economisch herstel: sterke justitiële stelsels, een robuust kader voor corruptiebestrijding en een duidelijk en consistent systeem voor wetgeving, de bescherming van de financiële belangen van de EU en duurzame groei. Dat is van groot belang voor de toepassing van de EU-instrumenten die structurele hervormingen in de lidstaten bevorderen.
Meer informatie
Verslag over de rechtsstaat 2021 — de situatie op het gebied van de rechtsstaat in de Europese Unie
Verslag over de rechtsstaat 2021 — hoofdstukken per land
Het Europees rechtsstaatmechanisme — factsheet
Het EU-instrumentarium voor de rechtsstaat — factsheet