Rechtstaat: Nieuw mechanisme moet de EU-begroting en EU-waarden beschermen
Tekortkomingen van de rechtstaat in lidstaten betekent dat EU i-financiering gebruikt kan worden om EU-waarden te ondermijnen. EP i-leden eisen nieuwe middelen om het probleem aan te pakken.
Europarlementariërs waarschuwden in plenaire debatten op 5 oktober dat Europese waarden in gevaar zijn en zeiden dat EU-financiering uit de meerjarenbegroting en het herstelplan niet in de handen mogen komen van zij die zich tegen democratie en fundamentele rechten verzetten in Europa.
In een rapport dat op 7 oktober werd goedgekeurd, riepen EP-leden op tot de versteviging van de rechtstaat in Europa via een nieuw mechanisme en via doeltreffende sancties tegen de lidstaten die het schenden. Ze drongen ook aan dat de EU-instellingen het met elkaar eens moeten zijn over duidelijke regels om het verkrijgen van EU-financiering te verbinden met respect voor de rechtstaat.
Wat is de rechtstaat
De rechtstaat werd vastgelegd in Artikel 2 van het Verdrag van de Europese Unie als één van de basiswaarden van de EU. Het betekent dat overheden er wettelijk toe verbonden zijn om geen willekeurige beslissingen te nemen en dat burgers de uitvoering van hun beleid in vraag kunnen stellen in onafhankelijke rechtbanken.
De rechtstaat voert ook de strijd tegen corruptie, die sommigen oneerlijk bevoordeelt ten koste van anderen, en beschermt de mediavrijheid om de bevolking voldoende te informeren over de activiteiten van de overheid.
De rechtstaat is een gemeenschappelijke zorg van Europeanen. In een 2019 Eurobarometerenquête, vond 85% van de bevraagden in de EU dat elk afzonderlijk aspect van de rechtstaat essentieel of belangrijk is. Volgens een andere enquête van oktober 2020steunt 77% van de Europeanen het idee dat de EU alleen financiering voorziet aan lidstaten indien de nationale regering de rechtstaat en democratische principes handhaaft.
Bestaande EU-mechanismen voor de bescherming van de rechtstaat
De EU heeft bestaande middelen beschikbaar om de rechtstaat te beschermen. De Europese Commissie publiceerde op 30 september haar eerste jaarlijkse rechtstaat rapport over het toezicht op zowel de positieve als de negatieve ontwikkelingen op het vlak van de rechtstaat in alle lidstaten. Het heeft bijvoorbeeld nauwlettend Roemenië en Bulgarije gevolgd sinds hun toetreding tot de EU in 2007.
Er is ook een dialoog over de rechtstaat in de Raad en het huidige Duitse voorzitterschap plant in november gesprekken met specifieke landen, beginnend met vijf EU-landen.
Als de Commissie denkt dat een lidstaat de EU-wetgeving schendt, kan het overtredingsprocedures opstarten die kunnen leiden tot financiële sancties, bepaald door het Europees Hof van Justitie. Een andere procedure, volgens Artikel 7 van het Verdrag van de Europese Unie, maakt het voor de Raad mogelijk om aanbevelingen te maken of unaniem sancties op te leggen aan een lidstaat, inclusief de opschorting van lidmaatschapsrechten.
De zaak voor verdere maatregelen
EP-leden zeggen dat de huidige instrumenten onvoldoende zijn. Terwijl er volgens Artikel 7 in de Raad lopende hoorzittingen zijn tegen Polen en Hongarije, betreurt het Parlement de geringe vooruitgang in de twee lidstaten om de problemen op te lossen.
In een plenair debat op maandagavond, kreeg het nieuwe jaarlijkse Commissierapport over de rechtstaat een warm onthaal van de Europarlementsleden, maar riepen ze op tot meer handhaving. “Toezicht alleen zal de gerechtelijke onafhankelijkheid in Polen niet terugbrengen, noch zal het Index media in Hongarije redden,” zei Michal Šimečka (Renew Europe i, Slowakije).
Mr. Šimečka heeft een rapport opgesteld - wat op 7 oktober goedgekeurd werd - dat een mechanisme moet instellen dat bestaande instrumenten consolideert en een Jaarlijkse Controle Cyclus tot stand brengt - met specifieke aanbevelingen per land, termijnen en doelstellingen voor de uitvoering ervan. De cyclus moet als basis dienen om Artikel 7 te activeren of financiering voor een lidstaat op te schorten.
De financiële belangen van de EU beschermen
Corruptie of afhankelijke rechtbanken kunnen betekenen dat er geen bescherming is tegen misbruik van EU-financiering door een lidstaat. De Commissie maakte in 2018 een wetsontwerp om de financiële belangen van de EU te verdedigen in geval van tekortkomingen van de rechtstaat.
Het voorstel voorziet dat de Commissie betalingen uit de EU-begroting kan opschorten of verminderen aan een lidstaat die de rechtstaat schendt. De Raad kan eventueel de beslissing van de Commissie met een gekwalificeerde meerderheid weerleggen.
Het Parlement nam begin 2019 haar standpunt in over het voorstel, en eiste om op gelijke voet te staan met de Raad in verband met besluitvorming. Het dossier is gekoppeld aan het resultaat van de onderhandelingen over de EU-meerjarenbegroting en het Parlement dringt aan dat een akkoord over de 2021-2027 begroting alleen mogelijk is als er voldoende vooruitgang is over deze wetgeving.
EU-leiders sloten in juli 2020 een akkoord over het conditionaliteitsprincipe rond de rechtstaat, d.w.z. dat het verkrijgen van EU-financiering door een lidstaat afhankelijk is van het respect voor de rechtstaat. Het Duitse voorzitterschap van de Raad heeft een compromisvoorstel ingediend, dat door EP-leden bestempeld werd als zwak tijdens een debat op 5 oktober.
“Een mechanisme dat in de praktijk nooit geactiveerd kan worden door het gebruik van achterpoortjes of besluiteloosheid, is alleen in het belang van zij die niet willen dat er maatregelen genomen worden”, zei Petri Sarvamaa (EVP i, Finland).
Daniel Freund (Groenen/EVA, Duitsland) zei: “De hindernis voor dit mechanisme is zo hoog dat we weten dat er nooit gevolgen zullen zijn. Neem nu een lidstaat waar de regering zich ontdoet van rechters die het niet leuk vindt - wat in Polen gebeurd is - dan moet de Commissie bewijzen hoe de belastingbetalers hiervoor opdraaien voor het kan worden opgelegd.”
Vele EP-leden benadrukten dat er meer op het spel staat dan alleen EU-financiering. S&D voorzitter Iratxe García Pérez (Spanje) zei: “De rechtstaat gaat over meer dan alleen de aanpak van corruptie - het gaat om onze gemeenschappelijke waarden... Onze waarden zijn de hoeksteen van de EU; we hebben deze waarden nodig om vooruitgang te boeken, en we zullen geen duimbreed wijken om ze te beschermen.”
Onderhandelingen met de Raad
EP-leden startten in oktober onderhandelingen met de Raad over de oprichting van een mechanisme dat betalingen van de EU-begroting zou opschorten of verminderen wanneer een bepaald land de rechtstaat niet handhaaft. De Parlementaire mederapporteurs van het dossier zijn Petri Sarvamaa i en Eider Gardiazabal Rubial (S&D, Spanje).
Na een tweede ronde onderhandelingen op 20 oktober, zei Petri Sarvamaa in een Facebook live: “We zijn bezig met echte, betekenisvolle onderhandelingen over de details”. Verwijzend naar het verband met de parallel lopende onderhandelingen over de EU-begroting en het herstelplan, voegde Mr Sarvamaa toe: “De rechtstaat staat op het voorplan. Alle ogen zijn op ons gericht. Mislukte onderhandelingen zijn geen optie.”