Versterking van de rechtsstaat door meer bewustmaking, jaarlijkse toetsing en doeltreffender handhaving

Op basis van de sinds 2014 opgedane ervaring en uitvoerig overleg, dat sinds april dit jaar heeft plaatsgevonden, heeft de Commissie vandaag een besluit genomen over een reeks maatregelen om de rechtsstaat in Europa verder te versterken.

De Europese Commissie i is de afgelopen vijf jaar geconfronteerd met een aantal uitdagingen op het gebied van de rechtsstaat in de Europese Unie. Het uitgangspunt van het Europese project is dat de rechtsstaat altijd wordt geëerbiedigd. Alleen dan kunnen burgers hun rechten op grond van de EU-wetgeving genieten en kan wederzijds vertrouwen tussen de lidstaten bestaan.

Uit een Eurobarometer-enquête die vandaag is gepubliceerd, blijkt dat meer dan 80% van de Europese burgers veel belang hecht aan de rechtsstaat en van mening is dat de rechtsstaat moet worden verbeterd. Volgens 89% van de burgers moet de rechtsstaat ook in alle andere EU-lidstaten worden gerespecteerd.

Eerste vicevoorzitter Frans Timmermans i: “Het Europees Hof van Justitie heeft onlangs bevestigd dat de rechtsstaat essentieel is voor het functioneren van de EU. Het belang ervan wordt ook onderkend door verreweg de meeste EU-burgers. De rechtsstaat heeft helaas de afgelopen vijf jaar een aantal aanvallen moeten verduren. De Europese Commissie stelt alles in het werk om dergelijke aanvallen af te slaan, en zal dat blijven doen. Vandaag hebben wij besloten ons instrumentarium verder te versterken, zodat we de rechtsstaat kunnen blijven bevorderen, beschermen en handhaven.”

De Commissie presenteert vandaag concrete initiatieven op basis van drie pijlers: een rechtsstatelijke cultuur bevorderen; problemen op het gebied van de rechtsstaat voorkomen; en doeltreffend optreden tegen schending van de rechtsstaat. De Europese Commissie heeft de belangrijke taak om de toepassing van de Verdragen in het oog te houden. Alle instellingen van de Unie en de lidstaten moeten er echter voor zorgen dat de rechtsstaat, een kernwaarde van onze Unie, wordt gerespecteerd. Voor een doeltreffende respons is bovendien ook de steun van het maatschappelijk middenveld nodig. De Commissie doet ook een beroep op allen om zich in te zetten.

Om een gemeenschappelijke rechtsstatelijke cultuur in heel Europa te bevorderen, zal de Commissie verder werken aan het idee om een specifiek jaarlijks evenement te houden voor de dialoog met het maatschappelijk middenveld. Zij zal gebruikmaken van alle financieringsmogelijkheden om belanghebbenden, met inbegrip van het maatschappelijk middenveld, in de gelegenheid te stellen de rechtsstaat te bevorderen. Ook zal de Commissie een specifieke communicatiestrategie voor de rechtsstaat opzetten. De Commissie zal intensiever gaan samenwerken met de Raad van Europa en andere internationale organisaties, en met justitiële netwerken en nationale parlementen. De Commissie roept het Europees Parlement, de Raad en de lidstaten op zich volledig in te zetten voor dit proces.

Om te voorkomen dat problemen voor de rechtsstaat ontstaan, heeft de Commissie besloten een toetsingsproces voor de rechtsstaat op te zetten. In dat verband zal zij jaarlijks verslag uitbrengen over de toestand van de rechtsstaat in alle EU-landen. Met dit aanvullende systeem zullen problemen met de rechtsstaat in een vroegtijdige stadium kunnen worden opgespoord, waar deze zich ook voordoen. De Commissie zal intensiever gaan toezien op de ontwikkelingen in verband met de rechtsstaat en alle lidstaten uitnodigen deel te nemen aan een wederzijdse uitwisseling van informatie en een dialoog, onder meer via een netwerk van nationale contactpersonen. Samen met het Parlement en de Raad zal naar aanleiding van het jaarverslag gericht actie worden ondernomen. De Commissie zal ook het EU-scorebord voor justitie verder uitwerken en de dialoog met andere EU-instellingen, de lidstaten, de Europese politieke partijen en belanghebbenden versterken.

Voor een doeltreffende gemeenschappelijke respons op schendingen van de rechtsstaat zal de Commissie ten volle gebruik blijven maken van haar handhavingsbevoegdheden, als de maatregelen voor vroegtijdige opsporing en preventie onvoldoende effect sorteren. De Commissie zet een strategische aanpak op voor de inbreukprocedures en zal zo nodig zaken voor het Hof van Justitie van de Europese Unie i brengen. Aangezien de tijd dringt in dit soort zaken, zal de Commissie zo nodig verzoeken om tussentijdse maatregelen en versnelde procedures. De Commissie zal de lidstaten ook op constructieve wijze ondersteunen met een de-escalerende, oplossingsgerichte benadering van rechtsstaatproblemen, zodat de situatie duurzaam kan worden hersteld. Daarnaast roept de Commissie het Europees Parlement en de Raad op om na te denken over een collectieve benadering van het beheren van zaken die onder artikel 7 VEU vallen, met duidelijke procedureregels.

De rechtsstaat: een gedeelde waarde van alle Europeanen

Uit een vandaag gepubliceerde Eurobarometer-enquête blijkt dat de burgers veel belang hechten aan de eerbiediging van de rechtsstaat.

• - 

  Meer dan 8 van de 10 burgers vinden doeltreffende rechterlijke bescherming door onafhankelijke rechters, gelijkheid voor de wet en gedegen onderzoek en vervolging van corruptie belangrijk.
• - 

  Meer dan 8 op de 10 burgers vinden dat de rechtsstaat ook in alle andere lidstaten moet worden geëerbiedigd.
• - 

  Meer dan 80% van de burgers in de EU ondersteunt verbeteringen met betrekking tot de belangrijkste beginselen van de rechtsstaat.
• - 

  Een meerderheid van de burgers (56%) acht zich onvoldoende geïnformeerd over de situatie in verband met de rechtsstaat.

Uit de Eurobarometer-enquête blijkt ook dat er sterke steun is voor de rol van de media en het maatschappelijk middenveld als het erom gaat de machthebbers ter verantwoording te roepen: meer dan 8 van de 10 burgers vinden het belangrijk dat de media en het maatschappelijk middenveld vrijelijk hun werk kunnen doen en kritiek kunnen uiten op de overheid zonder te hoeven vrezen voor intimidatie.

Achtergrond

De Commissie heeft op 3 april 2019 in een mededeling een overzicht gegeven van de bestaande instrumenten voor de rechtsstaat. Op diezelfde datum is een raadpleging over de noodzakelijke hervormingen van start gegaan. Er zijn meer dan 60 schriftelijke bijdragen ontvangen. Daarnaast zijn er debatten en besprekingen gehouden binnen de EU-instellingen, met de lidstaten, internationale organisaties, justitiële netwerken, het maatschappelijk middenveld en de academische wereld. In de mededeling van vandaag wordt dit debat in aanmerking genomen.

De Europese Unie berust op een aantal gedeelde waarden, waaronder de grondrechten, de democratie en de rechtsstaat. Deze vormen het fundament van onze samenlevingen en onze gemeenschappelijke identiteit. Geen enkele democratie kan gedijen zonder onafhankelijke rechters die de bescherming van de grondrechten en de burgerlijke vrijheden waarborgen, of zonder een actief maatschappelijk middenveld en vrije media die pluralisme garanderen.

De rechtsstaat heeft directe gevolgen voor het leven van elke burger: rechtsstatelijkheid is een eerste vereiste voor het waarborgen van gelijke behandeling voor de wet en voor de verdediging van individuele rechten, het voorkomen van machtsmisbruik door overheidsinstanties en het ter verantwoording roepen van de besluitvormers. De rechtsstaat regelt hoe verantwoording wordt afgelegd over de wetten die worden vastgesteld, hoe eerlijk die wetten worden toegepast en hoe doeltreffend zij functioneren. Onder de rechtsstaat worden ook institutionele uitgangspunten verstaan, zoals de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter en de scheiding der machten.

Meer informatie

Mededeling over de rechtsstaat van 3 april

Mededeling over de rechtsstaat van 17 juli

Eurobarometer over de rechtsstaat, met een verslag, landenfactsheets en infografiek

Bijdragen aan het debat over de rechtsstaat

IP/19/4169