Tussen beleefdheidsbezoek en liefdesverklaring: De ontwikkeling van de Europese Visie van Mark Rutte

Op 13 juni jl sprak Minister-President Mark Rutte het Europese Parlement (EP) toe. Zijn optreden is er één in een reeks van optredens van Europese leiders die op uitnodiging van het Parlement hun visie op Europa delen. Meer dan als een strategisch beleefdheidsbezoek is de toespraak van Rutte geduid als een grote ommekeer in het denken van Rutte. Sommige Europa-watchers zagen in Straatsburg zelfs een ‘bekeerde Europeaan’ (VK 16-06-2018) Europa ‘de liefde verklaren’ (NOS, 15-06-2018). Een vergelijking van Rutte’s uitspraken met zijn eerdere toespraken over de Europese Unie (EU) laat zien dat de speech qua inhoud, woordkeus en vorm inderdaad significant van zijn eerdere toespraken afwijkt. Echter, aan een paar kerngedachten – de EU moet de lidstaten dienen en de interne markt is een grondpijler van de EU – houdt Rutte vast. Ook lijkt er veeleer sprake te zijn van een incrementele verandering die zich gedurende een aantal jaar voltrokken heeft dan van een plotse ommekeer in denken.

Economie eerst

Eerder onderzoek naar toespraken van Rutte over Europa, laat zien dat de schaarse keren dat de premier voor 2016 over de EU spreekt, hij dat bijna exclusief vanuit een economisch perspectief doet (Van Esch et al, 2016; Van Esch et al, 2018). Rutte benadrukt daarbij vooral de baten van de interne markt en dringt aan op verdere verdieping van de markt. Dit combineert hij met een intergouvernementele visie op Europese integratie: Europa moet in dienst staan van de lidstaten en alleen een rol spelen daar waar zij tastbare voordelen kan bieden, bijvoorbeeld bij grensoverschrijdende problemen die de macht van een enkele staat te boven gaan. Echter, in deze jaren kraakt Rutte ook veel kritische noten: de EU moet ‘leaner and meaner’ worden: ze moet haar bemoeienissen beperken, haar bureaucratisch karakter terugdringen, democratiseren en zich toeleggen op het boeken van concrete resultaten.

Dit is ook de houding waarmee Nederland in januari 2016 aan het Voorzitterschap van de Raad van Ministers begint: Denkend vanuit een economisch perspectief pleit Rutte in een verklaring voor het EP voor een pragmatische aanpak van problemen en beperkte rol voor de EU. Hij spreekt daarbij consistent over Europese ‘samenwerking’ tussen lidstaten in plaats van in termen van eenwording (Rutte 20-01-16).

Groeiende waardering

Aan het einde van het voorzitterschap zien we echter een duidelijke verandering optreden. In toespraak voor het EP op 6 Juli 2016 - 12 dagen na het Brexit referendum - is het economische perspectief is niet langer dominant. Kwesties als migratie, veiligheid en milieu komen ook in ruime mate aan bod. Ook valt op dat Rutte praat in termen van ‘gedeelde belangen’ en ‘gezamenlijkheid’ en benadrukt hij dat de Europese lidstaten alleen samen problemen rond migratie en terrorisme het hoofd kunnen bieden. Dit betekent niet dat Rutte een volledige omslag maakt: De interne markt blijft een belangrijke pijler onder zijn groeiende waardering voor Europa. Bovendien stelt hij expliciet dat een ‘blinde vlucht vooruit naar meer politieke integratie en een federaler Europa’ een ‘slechte keus’ zou zijn (Rutte, 05-07-2016) . Gezamenlijkheid betekent immers geen eenheid.

Waardengemeenschap

Daarmee staat de ontwikkeling in het denken van de premier echter niet stil. Op 2 maart 2018 houdt Rutte zijn volgende grote Europa toespraak voor de Bertelsmann Stiftung in Berlijn. In deze speech is het economische perspectief dominant maar daarnaast besteedt de premier ook weer ruimschoots aandacht aan kwesties zoals migratie, veiligheid en milieu. En waar Rutte eerder nog voorzichtig sprak in termen van ‘gezamenlijkheid’, stelt hij in Berlijn dat Nederland ‘onlosmakelijk met Europa verbonden’ is. Ook gebruikt hij in toenemende mate de term ‘unie’, maar blijft hij tegelijkertijd benadrukken dat hij geen voorstander is van een ‘mars’ naar een ‘federaal einddoel’. De grootste verandering ligt echter in het feit dat hij in de Bertelsmann toespraak voor het eerst over de ‘Europese waarden gemeenschap’ spreekt en benadrukt dat de EU niet alleen bijdraagt aan welvaart en veiligheid maar ook verworvenheden zoals de rechtstaat, mensenrechten en fundamentele vrijheden garandeert.

Waar Rutte’s EP speech van 13 juli 2018 in het publieke debat gezien wordt als een ommekeer, blijkt uit dit relaas dat zij feitelijk een voortzetting is van een eerder ingezette denkrichting. In de EP speech is het economisch perspectief wederom maar een van de velen, naast onderwerpen als veiligheid, migratie en geopolitieke stabiliteit. Rutte spreekt nog vaker dan in Berlijn in termen van ‘eenheid’ en ‘unie’ en maakt nauwelijks meer gebruik van de term ‘samenwerking’. En hoewel de premier benadrukt dat eenheid voor hem niet hetzelfde is alsdan ‘ever closer union’, is volgens Rutte het EU lidmaatschap voor Nederland inmiddels ‘vanzelfsprekend’.

De derde denkrichting die zich voortzet is dat Rutte in deze toespraak nog vaker spreekt over Europa als een waarden gemeenschap waarbij hij dit nog explicieter in de geopolitieke context plaats van de ontwikkelingen in Syrie, de MH17 en de internationale handelsrelaties. De termen rechtstaat, gerechtigheid, het multilaterale liberale systeem en zelfs de vrede worden herhaaldelijk gebruikt en gepresenteerd als verworvenheden die de EU haar lidstaten, burgers, en – natuurlijk - haar bedrijfsleven biedt.

'A deal is a deal'

Bovenstaande analyse laat zien dat het beeld van de bekeerling die zijn liefde uitspreekt voor Europa overtrokken is. Er is een duidelijk ontwikkeling in Europese denken van de premier, maar een pleidooi voor een federaal Europa zal er onder Rutte niet komen. Niettemin is het duidelijk dat Rutte een grotere waardering heeft gekregen voor wat de EU voor Nederland betekenen, niet alleen op economisch vlak maar ook in grensoverschrijdende kwesties waar het in ieders belang is om samen op te trekken, zoals op het gebied van veiligheid, migratie en in geopolitieke kwesties. Ook Rutte’s nieuw verworven perspectief van Europa als een waarden gemeenschap is opmerkelijk. Echter, ook wat dit betreft lijkt er veeleer sprake te zijn van een incrementele verandering die zich gedurende een aantal jaar voltrokken heeft onder invloed van de geopolitieke omstandigheden dan een abrupte ommekeer. En wat de liefde betreft, hoewel er dus duidelijk meer waardering voor de EU doorklinkt in de woorden van de premier, is het de vraag of zijn nieuw verworven visie het ‘transactionele’ werkelijk overstijgt. Het Nederlandse belang lijkt nooit ver uit zijn gedachten. Maar dat was te verwachten van een speech met de titel ‘A deal is a deal’.

Referenties

• • 

  Eppink D.J.(2018), 'Bekeerde Europeaan' Mark Rutte op bezoek bij de eigentijdse John Wayne’, Volkskrant 16-06-2018
• • 

  NOS (2018) Premier Rutte verklaart EU de liefde in Straatsburg, 13-06-2018

• Van Esch, F.A.W.J., Joosen, M.C., Van Zuydam, S. (2016), Responsive to the People? Comparing the European Cognitive Maps of Dutch Political Leaders and their Followers, Politics and Governance, 4(2): 54-67

• • 

  Van Esch, F.A.W.J., Steenman, S., Joosen, R., Brand, L., Snellens, J. (2018). Making Meaning of the Euro-crisis, Final Report Horizon 2020 project Transcrisis D3.3.