Europees Burgerinitiatief (EBI)

Sinds 1 april 2012 kunnen de inwoners van de Europese Unie i verzoeken doen aan de Europese Commissie i om een bepaald onderwerp op de agenda te zetten. Dit Europees burgerinitiatief (EBI) heeft tot doel de democratie in de Europese Unie te versterken door burgers, organisaties of bedrijven rechtstreeks bij het wetgevingsproces te betrekken.

In het kort verloopt het Europees burgerinitiatief als volgt: burgers uit een minimum aantal landen moeten zich organiseren in een burgercomité. Dat comité moet zich registreren en haar voorstel bij de Europese Commissie indienen. Voldoet het voorstel aan de voorwaarden, dan hebben de indieners een jaar de tijd om genoeg handtekeningen te verzamelen. De Commissie beslist dan of ze het burgerinitiatief omzet in een concreet voorstel. In totaal hebben vier burgerinitiatieven tot nu toe het vereiste aantal steunbetuigingen gehaald. Het eerste succes was voor de 'right to water campaign' in 2014. De ontvangst van de Europese Commissie was positief en het initiatief leidde tot nieuwe wetsvoorstellen.

Niet elk initiatief met voldoende steunbetuigingen is een succes. In 2014 werd bijvoorbeeld het initiatief 'Eén van ons' over het verbod op abortus afgewezen. Tegenover de vier succesvolle campagnes stonden tientallen initiatieven die zijn ingetrokken, afgewezen of onvoldoende gesteund. De drempel voor een succesvol burgerinitiatief is dus hoog. Op 9 april 2019 stemde de Raad in met een voorstel om het proces eenvoudiger te maken. Zo moet digitaal steunbetuigen makkelijker worden gemaakt, worden burgerinitiatieven door de Europese Commissie in de toekomst vertaald en krijgen burgercomités zes maanden de tijd om voldoende steun te verzamelen. De nieuwe regels zijn sinds 1 januari 2020 van toepassing.

Een burgerinitiatief kan alleen ingediend worden als het voorstel betrekking heeft op een beleidsterrein waarop de Europese Unie bevoegd is en de Europese Commissie de bevoegdheid heeft om een wetsvoorstel in te dienen. Initiatiefnemers kunnen met hun voorstel geen EU-verdragen wijzigen.

Een voorstel voor een burgerinitiatief moet worden ingediend door een burgercomité. Dit comité moet aan een paar eisen voldoen:

• - 

  Comités bestaan uit minimaal zeven EU-burgers i.
• - 

  Die burgers moeten uit minstens zeven verschillende EU-landen i komen.
• - 

  De leden van het comité moeten oud genoeg zijn om mee te doen aan de verkiezingen in het land waar ze vandaan komen (in de meeste landen achttien jaar).

Het registreren van het initiatief gebeurt via de website van de Europese Commissie. Daarvoor moet in een officiële EU-taal de volgende informatie verstrekt worden:

• - 

  de titel van het initiatief
• - 

  het onderwerp
• - 

  de doelstelling van het voorgestelde initiatief
• - 

  de bepalingen in de EU-verdragen die van belang zijn voor de voorgestelde maatregel
• - 

  personalia van de indieners

De Commissie registreert het voorstel voor een burgerinitiatief binnen twee maanden na indiening en bekijkt daarbij de volgende punten:

• - 

  voldoet het burgercomité aan de eisen
• - 

  valt het voorgestelde burgerinitiatief binnen de bevoegdheid van de Commissie; dit houdt onder andere in dat er geen voorstellen zullen worden behandeld die een aanvulling betekenen op de huidige verdragen
• - 

  is het voorgestelde burgerinitiatief niet duidelijk beledigend, lichtzinnig of provocerend
• - 

  druist het voorgestelde burgerinitiatief niet in tegen de in artikel 2 i van het Verdrag betreffende de Europese Unie i vastgelegde waarden

Als het initiatief niet aan alle eisen voldoet, wordt het proces met twee maanden verlengt zodat de organisatoren het initiatief kunnen herzien.

Europese politici kunnen op grond van de bovenstaande punten besluiten een burgerinitiatief naast zich neer te leggen. Er wordt in dit stadium geen inhoudelijk oordeel gegeven.

Onduidelijkheid

Een initiatief over kernenergie is in juni 2012 door de Commissie afgewezen omdat het niet onder de bevoegdheden van het instrument zou vallen. Kernenergie wordt immers geregeld via het Euratom-verdrag i. De indieners van het initiatief stellen dat het Euratom-verdrag wel binnen de reikwijdte van de bepalingen in het Verdrag van Lissabon i (waarin het burgerinitiatief is geregeld) valt, en dat het initiatief geldig is. Vooralsnog blijft de afwijzing gehandhaafd.

Vanaf het moment dat het initiatief geregistreerd is, moet het burgercomité binnen zes maanden beginnen met het verzamelen van steunbetuigingen. Dit kan op papier of via internet via speciale formulieren. Sinds 2020 is er één centraal online verzamelsysteem opgezet door de Commissie waar initiatieven hun steunbetuigingen in moeten verzamelen.

Wanneer iemand besluit een initiatief te steunen, is het van belang te controleren of het initiatief daadwerkelijk bij de Europese Commissie geregistreerd is en of er aan de vereiste certificering voldaan is.

Het minimum aantal vereiste handtekeningen is één miljoen. De steunbetuigingen hoeven niet uit alle 28 EU-landen te komen. Het aantal steunbetuigingen per lidstaat moet ten minste het aantal Europarlementariërs i van dat land vermenigvuldigd met 750 zijn.

Voorbeeld: Nederland heeft 26 Europarlementariërs. Dit aantal wordt vermenigvuldigd met 750, dus in Nederland moeten er minstens 19.500 handtekeningen worden verzameld wil Nederland meetellen als één van de zeven landen waar genoeg handtekeningen zijn opgehaald. Worden er 15.000 handtekeningen opgehaald dan telt Nederland niet mee voor de zeven landen eis. De handtekeningen tellen wel mee voor de vereiste miljoen handtekeningen (als in zeven andere landen wel aan de drempel is voldaan).

Het burgercomité heeft twaalf maanden om het vereiste aantal steunbetuigingen te verzamelen. Na deze termijn moet de organisatie elke lidstaat van waaruit stemmen zijn ontvangen vragen om het aantal geldige stemmen te certificeren. Dit is belangrijk, omdat hiermee de echtheid van de handtekeningen gegarandeerd wordt. Tegelijkertijd moet de privacy van de ondertekenaars worden gewaarborgd.

Tussentijdse evaluatie voorstel Commissie

Als er voor een initiatief tenminste 100.000 handtekeningen zijn verzameld kijkt de Europese Commissie of over het onderwerp een goed voorstel gemaakt kan worden. Dit is belangrijk voor de indieners, omdat zij er op deze manier achter komen of het zinvol is om door te gaan met het verzamelen van handtekeningen.

Binnen zes maanden nadat de organisatoren het initiatief hebben ingediend, wordt een vergadering gepland tussen vertegenwoordigers van de Europese Commissie en het burgercomité. Hierin kunnen zij hun initiatief toelichten. Tevens krijgen ze de mogelijkheid om in een openbare hoorzitting van het Europees Parlement het initiatief te presenteren. Het is uiteindelijk aan de Commissie om in een officieel antwoord aan te geven of er op basis van het burgerinitiatief actie ondernomen wordt. De Commissie is niet verplicht gehoor te geven aan het burgerinitiatief. Tegen deze beslissing is geen beroep mogelijk.

Eerste initiatief

Op 8 mei 2012, de Dag van Europa, werd het eerste officiële Europese Burgerinitiatief een feit. Fraternité 2020 (F2020) kreeg registratienummer ECI(2012)000001 toegewezen. Fraternité 2020 had als doel uitwisselingsprogramma's van de EU te verbeteren. Op deze wijze hoopten de indieners bij te dragen aan een verenigd Europa op basis van solidariteit tussen Europese burgers.

Eerste afwijzing

In juni 2012 wees de Europese Commissie voor de eerste keer een Europees burgerinitiatief af. Milieu- en natuurorganisaties uit elf lidstaten dienden een initiatief in dat gericht was op het terugdringen van kernenergie. De Europese Commissie verwierp het initiatief om procedurele redenen.

Een Europees burgerinitiatief moet aan verschillende voorwaarden voldoen. Zo moet het initiatief gaan over een onderwerp dat vermeld staat in het Verdrag van Lissabon. Kernenergie staat echter vermeld in een ander verdrag, namelijk het Euratom Verdrag. Daarom werd het initiatief verworpen.

De organisatoren van dit Europees burgerinitiatief stelden dat het onderwerp van het initiatief wel binnen het Verdrag van Lissabon viel en dat de Europese Commissie zich er wel over had mogen uitspreken. Zij vonden de regels nu te vaag en wilden graag dat de regels verduidelijkt zouden worden.

Eerste initiatief met één miljoen handtekeningen

Op 11 februari 2013 behaalde voor het eerst een Europees burgerinitiatief dat voldoet aan de procedurele regels de benodigde drempel van één miljoen handtekeningen. Het initiatief, Right2Water, stelt dat de EU de (drink)watervoorziening moet vrijstellen van de regels van de vrije markt. Daarnaast stelt het initiatief dat de EU toegang tot schoon water en sanitair als mensenrecht beziet, en zich in moet zetten om dat wereldwijd te bereiken.

De organisatie achter het referendum besloot na het behalen van de benodigde drempel nog door te gaan met het verzamelen van handtekeningen alvorens het initiatief aan te bieden aan de Europese Commissie. Dit werd uiteindelijk eind december 2013 gedaan. Meer dan 1,8 miljoen EU-burgers hebben hun handtekening onder het burgerinitiatief gezet, waarvan ruim 22.000 uit Nederland.

Eerste resulterende wetsvoorstel

Begin 2018 stelde de Commissie een herziening van de drinkwaterrichtlijn voor. Een belangrijke aanleiding voor de herziening was het Right2Water-initiatief, en een deel van de voorgestelde maatregelen was bedoeld om zorgen die in Right2Water waren geuit, weg te nemen. Het was de eerste keer dat een burgerinitiatief als aanleiding en bron diende voor een wetsvoorstel. In december 2020 werd het wetsvoorstel aangenomen.

Eerste resulterende wet

In februari 2019 werden de Raad en het Europees Parlement het eens over herziening van de regels omtrent voedselveiligheid. Eén van de belangrijkste maatregelen is dat de aanvraagprocedure voor nieuwe producten zo openbaar mogelijk is. Zo worden alle wetenschappelijke beoordelingen over de veiligheid van nieuwe producten openbaar gemaakt en is te zien wie een studie heeft uitgevoerd, hoe deze is beoordeeld en door wie. Hiermee is één van de eisen van het burgerinitiatief over een verbod op glysofaten en pesticiden ingewilligd.

Eerder was het Right2Water-initiatief aanleiding voor de Commissie een kleine aanpassing te maken in een besluit, maar dit was de eerste keer dat er een hele nieuwe regel werd ingevoerd op basis van een burgerinitiatief.

Handtekeningen verzamelen

De Europese Commissie houdt een overzicht bij van alle lopende initiatieven waar handtekeningen voor verzameld worden.

Ingediend bij de Commissie

De Commissie houdt ook bij welke initiatieven zijn ingediend, en welke door de Commissie zijn behandeld.

Afgewezen en ingetrokken initiatieven

De Commissie kan bij lopende initiatieven al aangeven dat het initiatief buiten de bevoegdheid van dit instrument valt. Initiatieven die op deze grond worden afgewezen, worden door de Commissie openbaar gemaakt. Dat geldt evenzeer voor initiatieven die te weinig handtekeningen hebben opgehaald, en initiatieven die door de indieners zelf zijn ingetrokken.

Met de invoering van het Verdrag van Lissabon i in 2009 is het Europees burgerinitiatief geïntroduceerd. Dit initiatief is een onderdeel van de democratische beginselen die zijn vastgelegd in titel II van het Verdrag betreffende de Europese Unie i (VEU).

Artikel 9 tot en met artikel 12 van dit verdrag zijn gericht op versterking van de democratische grondslag van de Unie. Deze artikelen beogen de burger te laten participeren in het democratische proces van de Europese Unie. In ieder geval wordt er voor de burger een mogelijkheid gecreëerd om invloed uit te kunnen oefenen en mee te kunnen denken over de besluitvorming binnen de Unie.

In artikel 11 worden verschillende mogelijkheden tot participatie gegeven. De Europese instellingen worden verplicht burgers en representatieve organisaties langs passende wegen de mogelijkheid te bieden hun mening over alle onderdelen van het Unie-optreden kenbaar te maken en daarover in het openbaar in discussie te treden. Ook dienen zij een open, transparante en regelmatige dialoog te voeren met representatieve organisaties en het maatschappelijk middenveld. De Europese Commissie dient op ruime schaal overleg te plegen met de betrokken partijen. Deze mogelijkheden, die nu verankerd zijn in artikel 11, werden al informeel toegepast door bijvoorbeeld open consultaties door de Commissie via groenboeken i en witboeken i.

Het burgerinitiatief dat in lid 4 is verwerkt is een nieuwe mogelijkheid tot burgerparticipatie. Deze methode weerspiegelt het streven naar een Europese democratie waarin de burger invloed heeft op de agenda. In de praktijk is het echter niet zo eenvoudig om een burgerinitiatief te starten (het groenboek van de Europese Commissie bevat namelijk veel eisen waaraan moet worden voldaan en het opstarten van een burgerinitiatief is een gecompliceerd proces), maar de mogelijkheid om initiatief te nemen bestaat nu wel officieel.

Op 13 juni 2013 stemde de Tweede Kamer in met de Uitvoeringswet Europees Burgerinitiatief i (33 423). De Nederlandse overheid heeft namelijk de verantwoordelijkheid de steunbetuigingen van haar burgers voor een initiatief te verifiëren en certificeren. Door de Uitvoeringswet moet de Nederlandse overheid onder andere bepalen welke gegevens een burger nodig heeft om een initiatief in te dienen. Hiermee moet de instapdrempel voor een burgerinitiatief verlaagd worden. Ook heeft de Nederlandse overheid de verantwoordelijkheid het nationale webportal voor burgerinitiatieven en individuele steunbetuigingen te controleren.