Wat te kiezen in het waterschap?
14 miljoen kiesgerechtigde inwoners
Binnenkort mogen zo’n 14 miljoen inwoners stemmen bij de waterschapsverkiezingen. Dat zijn er ongeveer een miljoen meer dan bij de Provinciale Statenverkiezingen. Aan de waterschapsverkiezingen mogen namelijk naast alle Nederlanders van 18 jaar en ouder ook alle legaal verblijvende niet-Nederlanders van 18 jaar en ouder meedoen. De opkomst bij de waterschapsverkiezingen zal alleen om die reden al lager zijn dan bij de Statenverkiezingen. Taal en kortere woonduur vormen immers vaak extra barrières voor inwoners om zich te informeren waarover de verkiezingsstrijd in hun eigen waterschap eigenlijk gaat.
Waterschapsverkiezingen werken niet goed als controlemechanisme
Voor inwoners die wel de Nederlandse nationaliteit hebben, het Nederlands machtig zijn en/of al langer wonen in hun waterschap, is het echter ook niet even gemakkelijk om een keuze te maken bij de waterschapsverkiezingen. Het eerste Provinciaal en Waterschapskiezersonderzoek ooit in 2020 liet zien dat vooral waterschappen een onbekend bestuur zijn.1 Inwoners kennen vaak de naam van het waterschap niet eens, laat staan de politici en partijen die daarin actief zijn. Daardoor functioneren waterschapsverkiezingen niet goed als controlemechanisme. Bij gebrek aan informatie kunnen veel inwoners hun stem niet gebruiken om aan te geven of een partij of politicus nu goed of juist slecht werk heeft afgeleverd. Waterschapsverkiezingen zijn zo geen goed kanaal om achteraf een oordeel te vellen over de prestaties van partijen en politici. Dat zal nog niet zo makkelijk te veranderen zijn, nu 80 procent van de inwoners geen interesse in waterschapspolitiek heeft. Aan de andere kant ligt hier een belangrijke verantwoordelijkheid voor regionale media en zeker ook de partijen en politici in het waterschap zelf, om inwoners, ook buiten campagnetijd, te laten zien wat die partijen en politici (niet) voor hen hebben gedaan.
Waterschapsbeleid vergt expertise, maar ook afweging van belangen en waarden
Verkiezingen zijn eveneens een middel voor inwoners om een boodschap aan hun vertegenwoordigers mee te geven voor de nieuwe periode. In de praktijk functioneert waterschapsdemocratie op dit punt echter ook moeizaam. Zeker, onderwerpen als klimaat, droogte en wateroverlast houden heel wat inwoners bezig. De associatie met het waterschap is echter niet altijd gelegd. En als dat wel het geval is, dan klinkt vaak nog de vraag of het werk van waterschappen - “veilig, schoon en voldoende water” – niet beter aan experts in plaats van politici overgelaten kan worden.
Expertise is zeker noodzakelijk voor goede besluitvorming. Politiek en bestuur zijn echter eveneens noodzakelijk om voldoende draagvlak te leveren voor besluiten. Zij moeten daarbij een afweging maken tussen allerlei belangen en waarden, zoals een efficiënte overheid en solidariteit tussen generaties en inkomensgroepen. Wat heeft bijvoorbeeld voorrang: een investering in een medicijnrestenverwijderaar om de waterkwaliteit voor vissen te bevorderen of een investering in een ontziltingsmachine om voldoende zoet water aan boeren in de toekomst te garanderen? Moet het waterschap alles op alles zetten om verslechtering van klimaat en natuur tegen te gaan ten bate van toekomstige generaties, ook al gaan daarmee de waterschapsbelastingen omhoog en beperkt het boeren en bedrijven om op hun huidige manier een boterham te verdienen? En als waterschapsbelastingen omhoog gaan, moeten dan sociale minima of inwoners in het algemeen worden ontzien ten nadele van boeren en bedrijven? Kortom, experts kunnen nog zo goed weten wat het technisch beste voorstel is, het is aan politiek en bestuur om een afweging te maken, die op democratisch draagvlak kan rekenen.
De inhoudelijke keuze in het waterschap
Als ze al weten dat waterschappen bestaan en welke verantwoordelijkheden ze hebben, dan is het voor inwoners vaak niet duidelijk wat precies de keuzes zijn om zo in het stemhokje een boodschap te kunnen meegeven. Menigeen zal gaan stemmen omdat er ook een stempas voor de waterschapsverkiezingen zat in de envelop met de stempas voor de Provinciale Statenverkiezingen. In februari 2023 wist immers nog maar 24 procent dat er waterschapsverkiezingen aan kwamen.2 Keuzes zullen daarom vaak afgeleide zijn van wat er in de provinciale en vooral in veel bekendere landelijke politiek speelt. Dan kunnen partijkeuze en de persoonlijke voorkeuren van een kiezer nog steeds wel samenvallen, maar dan is het meer toeval geweest dan een geïnformeerde keuze op basis van wat er speelt in het waterschap.
Stemwijzers bij de waterschapsverkiezingen kunnen inwoners helpen om zicht te krijgen welke keuzes ze kunnen maken. Grofweg zijn er twee kampen te onderscheiden in waterschapspolitiek. Op zich zijn alle partijen voor schoon water, voldoende water en veiligheid. Het ene kamp legt echter de nadruk op sociaal en groen beleid, waarbij vooral bescherming van natuur en de aanpak van klimaatverandering centraal staan, en de sociale minima moeten worden ontzien bij belastingheffing. Het andere kamp legt juist de nadruk op een zuinige overheid die ondernemers de ruimte geeft om met hun huidige bedrijfsvoering een goede boterham te verdienen. Deze indeling biedt aan inwoners hopelijk wat houvast om een keuze te maken en zo de waterschapsdemocratie wat levensbloed te geven.
Gereserveerde zetels nog niet verkozen
Een aantal zetels in waterschapsbesturen wordt overigens niet gekozen door inwoners. Er zijn zogeheten geborgde zetels, die gereserveerd zijn voor belangengroepen. Dat betrof tot voor kort zo’n kwart van de zetels, maar per ingang van maart 2023 zijn de zetels voor bedrijven geschrapt en is het aantal zetels voor boeren ingeperkt tot twee (van de maximaal 30 zetels per waterschap). Voor de natuurterreinbeheerders zijn er twee zetels per waterschap gereserveerd.
Gereserveerde zetels zijn geen onbekend verschil in vertegenwoordigende lichamen. Ze zijn vaak bedoeld om te voorkomen dat bepaalde minderheden ondergesneeuwd raken. Gereserveerde zetels worden vaak verkozen. Dat is in het waterschap niet het geval. Belangengroepen benoemen hun vertegenwoordigers. Boerenlobbyorganisatie LTO doet dat voor de boeren, terwijl de Vereniging van Bos- en Natuureigenaren verantwoordelijk is voor de benoeming van natuurterreinbeheerders. Zij selecteren over het algemeen bestuurders die zich onderscheiden met hun kennis van zaken. Ze leveren daarmee kwaliteitsimpuls in het waterschapsbestuur. Niettemin is het eigenaardig dat de achterban van deze geborgde zetels geen directe zeggenschap hebben over de benoemingen, terwijl zeker de ene boer de andere niet is. Om de keuzes door de bekleders van geborgde zetels te legitimeren, zou het daarom voor de hand liggen om verkiezingen te organiseren. In het geval van de boeren zouden dan bijvoorbeeld kandidaten van LTO, Farmers’ Defence Force en Biohuis de strijd kunnen aangaan. Ook op dit punt is er dus democratisch verbetering mogelijk.
Hans Vollaard is politicoloog aan de Universiteit Utrecht. Hij stelde onder meer met Harmen Binnema het boek Waterschappen: Democratie in een onbekend bestuur (Amsterdam, 2023) samen.
1 Zie https://www.uu.nl/nieuws/provincie-en-waterschap-onbekend-en-onbemind