Sluiproute door wegblokkades
Recensie van 'Sluiproute Brussel: De Europese lobby voor de bv Nederland' van Lise Witteman. Oorspronkelijk gepubliceerd op 27 september 2021 in de Hofvijver van het Montesquieu Instituut.
Hoe krijgen burgers en vertegenwoordigers grip op het beleid dat onze bewindspersonen in Brussel bepleiten? Wat er precies in Europa gebeurt, is voor onze parlementariërs lastig te controleren. Weliswaar krijgen zij van de regering veel Nederlandse standpunten, maar die zijn niet in perspectief te plaatsen bij gebrek aan eigenstandige EU-informatie, kennis en capaciteit, berichten in de nieuwsmedia en inzichten van insiders in EU onderhandelingen. Het boek van Lise Witteman biedt de lezer dat smeuïge inkijkje.
Als onafhankelijk journalist in een nieuw speelveld besloot Witteman een aantal Nederlandse EU lobby’s op de voet te volgen. Het boek ‘Sluiproute naar Brussel’ presenteert zeven vlot geschreven dossierstudies, vol soepele een-tweetjes, personele rolwisselingen en vooropgezette lobby’s voor wat zij noemt de “BV Nederland” : tussen VVD-politici, zakenmensen en bedrijfslobbies.
Het is een gemis dat Witteman haar zoektocht niet is begonnen met genoegzaam bestaande inzichten. Zoals het werk van de Rotterdamse lobbyprofessor Rinus van Schendelen en UvA onderzoekers Marcel Hanegraaff en Ellis Aizenberg;[1] de stapels academische artikelen over de omgang met transparantie, toegang en informatie[2] of het Europese initiatief voor The Good Lobby.[3] Maar ook kritische rapporten waarin de Tweede Kamer de eigen informatiepositie tegen het licht houdt, worden niet genoemd.
Hoe kon het gebeuren dat Kamerleden, die voor en na elke Europese ministerraad een brief krijgen over de regeringsinzet en deze toetsen aan de hand van hun netwerk en achterban, niets hoorden van Nederlandse onderhandelaars, die volgens de casestudies volledig koersten op informatie van de bedrijvenlobby?
Zo koos het ministerie van Economische Zaken onder invloed van Shell voor een inzet op de afvang en opslag van CO2 en het vergroenen van grijze waterstof – ondanks kritiek van de Europese Rekenkamer. De positie van Timmermans in de Commissie-Von der Leijen bood \ daarvoor mooie kansen.
Zond het onafhankelijke onderzoeksinstituut TNO een VVD-er zonder wetenschappelijke of defensie-achtergrond naar de Europese High Level group on Defence personalities. Deze onderhandelde een “miljarden euro tellend” Europees Defensiefonds voor de wapenindustrie. En bood het Nederlandse EU-voorzitterschap in 2016 ruimte voor het afzwakken van het voorzorgsprincipe ten faveure van het innovatieprincipe – ten faveure van de tabaks- en rooklobby.
Bij de lezer voor wie het Brusselse speelveld nieuw is, lopen de rillingen ondertussen over de rug. Opgezweept door klare taal wordt in grove pennenstreken een schimmig Europees beleidscircuit geschetst, dat zich afspeelt in hotellobby’s en vergaderzalen, en wordt gedomineerd door slinkse beroepslobbyisten. Daarbij schiet Witteman losjes uit de heup. Drie voorbeelden: Waarom het aantal van 30.000 ambtenaren van de Europese Commissie benoemen, zonder dat in perspectief te plaatsen? Het tegendeel is ook waar: een grotere Europese Commissie zou de “gratis informatie” aangeboden door de public affairs beroepsgroep, vanuit meer eigen expertise beter kunnen weerstaan. Dat elk van de tachtig medewerkers op de ambassade in Brussel tussen juni 2017 en 2018 gemiddeld zes afspraken had met Nederlandse bedrijven (die hen in Wittemans woorden “ voor hun karretje willen spannen”) lijkt mij eigenlijk bar weinig. Aangenomen dat Europees succes van die bedrijven bijdraagt aan ons nationale verdienvermogen, waarmee coronasteun en uitkeringen worden betaald.
De Tweede Kamer heeft zich, ten derde, meermaals uitgesproken voor het belang van meer effectieve contacten van regeringsvertegenwoordigers met het Europees Parlement omdat dat medebeslissingsrecht heeft op belangrijke dossiers. Dat deze contacten door de kleine EP-afdeling van de ambassade, vanuit waar een Parlement van 705 leden moet worden gemonitord, actief worden gebruikt “om het kabinetsbeleid tussen de oren van de Europarlementariërs te krijgen” is framing. Dat geldt ook voor het consequent spreken over ‘Europese subsidiepotten”, die in de woorden van de grootste regeringspartij juist door Nederland als nettobetaler worden betaald.
Deze toon is jammer en onnodig, want Witteman’s toegankelijke case-studies zijn uniek en zij belicht een serieus probleem. Hoe vergroten we de grip van burgers en parlementariërs op Europees beleid? Waar waren de maatschappelijke organisaties, de in Den Haag en Brussel actieve NGO’s, de kritische journalistiek en de ‘je hebt het niet van mij’-lekken, die Kamerleden normaliter scherp houden?
Terecht kijkt Witteman in een naar mijn smaak veel te kort, treffend nawoord kritisch naar de eigen beroepsgroep. Er is sprake van een ‘vicieuze cirkel’, waarin een transparant en goed geïnformeerd Europabeleid wordt gefrustreerd door een onvolledig samenspel tussen media, belangen, politici en kiezers.[4] Ook de volksvertegenwoordigers zelf hebben boter op het hoofd. Effectieve parlementaire controle was ineens verdwenen uit het VVD verkiezingsprogramma van 2017. En ook D66 legde een motie van het partijcongres in 2015 om het Kamerbrede EU-informatieprogramma “Voorop in Europa” daadkrachtig uit te voeren, naast zich neer.
Ook over de rol van de nieuwsmedia in EU beleid is al veel geschreven, onder meer door VU mediaprofessor Claes de Vreese.[5] Politici kunnen ongestraft fabels of jargon de wereld in slingeren, want de Nederlandse media hebben een of geen Brusselcorrespondent, versus gemiddeld zes Haagse politiek journalisten. Die rapporteren daarover in gelauwerde podcasts als De Stemming, maar blijven angstvallig weg van Europese politiek. Dat is voorbehouden aan overwerkte Europa-correspondenten, die in Brussel alle dossiers zouden moeten volgen.
Bij de boeklancering in het Brusselse Holland House kon zo schande worden gesproken over een Kamerbrede motie aan de regering voor meer parlementaire capaciteit, die niet zou zijn uitgevoerd. Een ervaren parlementair journalist had opgemerkt dat de Tweede Kamer gaat over de eigen capaciteit en financiën. Maar ook daar speelt ‘tunnelvisie’ een rol – want deze veelgehoorde oproep werd ook dit jaar weer niet ingekopt tijdens het jaarlijkse Kamerdebat over de Raming.[6] Dat wordt namelijk gevoerd door de fractiewoordvoerders binnenlandse zaken, die zich bekommeren om gratis kraanwater in het restaurant en de kosten van de parlementaire nieuwbouw.
Zonder een slim samenspel van journalisten, onderzoekers, denktanks, adviesraden, partijbureaus, die Kamerleden voeden zoals dat gebeurt in ‘nationaal’beleid (of: zoals bedrijven dat kunnen inkopen) blijft er disbalans in de Europese besluitvorming. En zolang Kamerleden deze scheefgroei niet aan de kaak stellen, is het makkelijk om Europa weg te zetten als duur, traag, en in de greep van bedrijfslobbyisten. Of het gekleurde boek van Witteman helpt die kloof tussen burger en politiek te overbruggen, is nog maar te bezien. Maar haar grondige aanpak verdient lof en navolging.
Mendeltje van Keulen is Lector Changing Role of Europe De Haagse Hogeschool en gastonderzoeker bij de Directie Internationaal Onderzoek en Beleidsevaluatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken; email: m.vankeulen@hhs.nl
[1] Van Schendelen, R (2017), Beïnvloeding in Nederland en Europa. Amsterdam University Press. Aizenberg, E., & Hanegraaff, M. (2020). Is politics under increasing corporate sway? A longitudinal study on the drivers of corporate access. West European Politics, 43(1), 181-202
[2] Dinan, William. "Lobbying transparency: The limits of EU monitory democracy." Politics and Governance 9.1 (2021): 237-247.
[4] Keulen, M. van (2019), Verkeer(d) verbonden. Nederlands Europabeleid in de pratkijk, Den Haag: Boom Bestuurskunde
[5] Gattermann, K., & de Vreese, C. H. (2020). Awareness of Spitzenkandidaten in the 2019 European elections: The effects of news exposure in domestic campaign contexts.Research & Politics, 1-8.
[6] Organisaties: ‘Tweede Kamer, geef meer geld uit aan eigen ondersteuning’ – Open State Foundation