Wetenschapper: zelfbeschikking lidstaten onder druk door opkomst constitutioneel toezicht EU

De Europese Unie houdt zich steeds nadrukkelijker bezig met de organisatie van het publieke gezag in de lidstaten. In de politieke en juridische strijd rondom de waarden van de Unie botst democratisch gelegitimeerde nationale besluitvorming op het rechtsstatelijke gezag van EU-instellingen. Dat concludeert rechtswetenschapper Maarten Stremler in zijn proefschrift Constitutional oversight in the Member States by the European Union dat hij op 30 april 2021 met succes verdedigde aan de Tilburg University.

Maarten Stremler onderzocht hoe de Europese Unie omgaat met lidstaten waarvan wordt beweerd dat ze de fundamentele waarden van de Unie schenden of dreigen te schenden. Tot deze waarden behoren menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en mensenrechten. De laatste jaren zijn deze waarden, en de rechtsstaat in het bijzonder, onderwerp geworden van politiek debat en juridische actie, met name als gevolg van controversiële ontwikkelingen in Roemenië, Hongarije en Polen. De regeringen in deze landen zouden de binnenlandse machtenscheiding ondermijnen, waaronder de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.

Stremler bestudeerde hoe de meest relevante EU-instellingen in dit verband – de Europese Commissie i, het Europees Parlement i, de Raad i van de EU en het Hof van Justitie i van de EU – op deze ontwikkelingen hebben gereageerd.

Verschil tussen instellingen

De vaststelling door de Europese Commissie en het Europees Parlement van constitutionele achteruitgang in een aantal lidstaten heeft een proces op gang gebracht waardoor lidstaten zich steeds vaker op Europees niveau moeten verantwoorden, zowel politiek als juridisch, voor maatregelen die voorheen als een nationale aangelegenheid werden beschouwd.

De Europese Commissie is meer en meer bereid om nationale maatregelen die ze in strijd acht met de rechtsstaat aan te vechten voor het Hof van Justitie. Het Hof op zijn beurt legt het bereik van het Unierecht ruim uit en stelt steeds specifiekere eisen aan de lidstaten. De Raad daarentegen is vooralsnog verdeeld, waarbij met name lidstaten uit Centraal- en Oost-Europa weinig noodzaak voelen om elkaar constitutioneel de maat te nemen.

Strijd vooralsnog onbeslist

De opkomst van constitutioneel toezicht door de EU zet de zelfbeschikking van lidstaten onder druk, aldus Stremler. De EU heeft daarin namelijk nauwelijks expliciete bevoegdheden. Weliswaar noemen de Verdragen gemeenschappelijke constitutionele waarden, maar de betekenis van deze waarden blijft grotendeels ongespecificeerd. De inzet van de strijd, die grotendeels nog onbeslist is, betreft niets minder dan de richting en identiteit van het Europese project.

Bron: Tilburg University

Maarten Stremler is universitair docent constitutioneel recht. Zijn proefschrift heeft de titel 'Constitutional oversight in the Member States by the European Union'.