Een gewaarschuwd mens…Tjeenk Willinks ‘oproep’ krijgt Prinsjesboekenprijs

Zeg niet dat we niet gewaarschuwd zijn.

Het was een jaar vol reflectie, een jaar vol oproepen, adviezen om het anders en vooral beter te doen, reconstructies van wat niet helemaal goed afliep en waarvan herhaling dient te worden voorkomen, een jaar vol waarschuwingen - al dan niet verkapt. Dat laat zich aflezen aan de beste politieke graadmeter die er is: de boeken die zijn ingezonden voor de Prinsjesboekenprijs 2019.

De jury heeft ook dit jaar weer heel wat onder ogen gekregen. Natuurlijk was de opbrengst heel uiteenlopend, gevarieerd - en zelfs rijk. Het is ondoenlijk om het op een lijn te brengen. Maar als zich een rode lijn laat ontwaren, is het dat de actualiteit mensen – journalisten, wetenschappers, politici, bestuurders - aan het schrijven zet, aan het beschouwende schrijven. Er is heel wat af geanalyseerd, gepeild, onderzocht, doorvorst, geopinieerd en becommentarieerd. Dat wat er gebeurt - in de wereld, in Nederland, in Den Haag, aan het Binnenhof - zet pennen in beweging. En heeft weer prachtige boeken opgeleverd.

Nee, er was niet een bepaald onderwerp of thema in 2018/2019. Laat staan een overkoepelend thema.

Waar er in voorgaande jaren nog wel eens iets uitsprong, ging het dit jaar over van alles en nog wat. Twee jaar geleden stonden, begrijpelijk, de verkiezingen voor de Tweede Kamer centraal, vorig jaar waaide het al veel meer uit. Maar dit jaar kwam werkelijk van alles op onze bureaus terecht. Het was, eerlijk gezegd, een ratjetoe, een heerlijk ratjetoe.

Zeker, een paar onderwerpen kwamen een paar keer terug.

Natuurlijk, de positie van vrouwen. Hoe kan het anders honderd jaar na invoering van het vrouwenkiesrecht. Natuurlijk Europa - in het jaar van de Europese verkiezingen. Natuurlijk, de al dan niet vermeende crisis der democratie in z’n vele gedaanten, het politieke onbehagen en de boze burger – vaste elementen in de inzendingen van de laatste jaren.

Maar dat zette niet de toon.

De inzendingen liepen vooral uiteen. Van Tempo Doeloe tot Straatpraat, van Grenskoorts tot Onthoofdingen in de Hoofdstad, van Verdeelde Aarde tot de Nieuwe Wereldorde, van Hysterie tot de Autoritaire Verleiding.

Wat al die losse boeken verbindt, is de actualiteit. Het zijn stuk voor stuk beschouwingen, bespiegelingen over kwesties die aan het Binnenhof actueel zijn.

Het leest als een spiegel van de tijd, de tijdgeest onder woorden gebracht. Grote, lastige gevoelige thema’s worden veelal onbesmuikt, soms met lef en dikwijls origineel aan de orde gesteld. Hoe politiek correct zijn we? Hoe Nederland jarenlang feestvierde op kosten van Groningen. Hoe de conservatieve revolutie in Nederland ontstond - met dank aan Frits Bolkestein. Hoe ‘groeiend verzet’ tegen de exploitatie van dieren geboden is. Hoe China sluipenderwijs de wereld overneemt. Hoe ver euthanasie wel gaat. Hoe de politiek van de zijkant bezien er uit ziet. Hoe het mankeert aan moreel leiderschap.

U begrijpt: jureren was deze zomer geen strafwerk.

***

Het persoonlijke wordt politiek

Het persoonlijke wordt steeds meer politiek. Ook dat laat zich aflezen aan de inzendingen.

Jaarlijks groeit het aantal boeken met een biografisch of autobiografisch karakter. Een klein greep uit de inzendingen van dit jaar: ‘Jelle zal wel zien’, de kloeke, al veelgeprezen biografie van Jelle Zijlstra, de biografie van Ed van Thijn, Andre van der Louw, het portret van Dirk Donker Curtius, Thorbecke’s medestander/tegenstrever in 1848. En - natuurlijk, bijna vergeten - ‘Mr. Hiddema in de politiek’. Plus een portret van Camiel, Camiel Eurlings.

Politici maken er, gelukkig, steeds meer gewoonte van hun politieke en bestuurlijke ervaringen op te schrijven. Dat levert niet altijd indrukwekkende resultaten op, zoals de al dan net zelfgeschreven boeken en boekjes rond verkiezingsdagen laten zien. Maar oud-minister Uri Rosenthal laat zien dat het ook goed kan – men leze zijn autografische aantekeningen annex terugblik: ‘Waarnemer, adviseur, beslisser’. Jeroen Dijsselbloem heeft de moeite genomen ‘De Eurocrisis’ vanuit zijn rol als minister van Financiën en voorzitter van de Eurogroep te beschrijven. Ook Elco Brinkman is er voor gaan zitten.

Dat soort ego-documenten krijgt vaak de vorm van complete reflecties.

Frits Bolkestein voegde, bij het scheiden van de markt, een reeks beschouwingen toe aan zijn inmiddels indrukwekkende serie. Alleskunner Alexander Rinnooy Kan schreef zijn ‘ervaringen van een optimist’ op. Kim Putters [SCP] analyseerde een Veenbrand, Paul Schnabel [ex-SCP] schreef op dat het met mij goed gaat, maar met ons niet. En Herman Tjeenk Willink, voormalige vice-president van de Raad van State, vatte zijn kijk op de Staat van Nederland samen in de oproep: Groter Denken, Kleiner Doen. Ook Coen Teulings, voormalig directeur van het CPB, leverde zo’n beschouwing naar aanleiding van de kredietcrisis van tien jaar geleden.

Er wordt hier en daar misprijzend over dat type publicaties gedaan. Te subjectief, te veel mooipraterij, te veel wijsheid achteraf, te veel eigen-straatje-schoon-vegend. Dat soort kritiek is misplaatst. Het is heel relevant te weten hoe hoofdrolspelers zelf terugblikken op wat is gebeurd en hun ervaringen in boekvorm verwerken. Van dat soort functionele bespiegelingen - zoals het binnen de jury werd genoemd - zijn er eerder te weinig dan te veel.

Biografieën, autobiografisch gekleurde beschouwingen zijn meer dan historisch materiaal, meer dan inkijkjes in het al dan niet recente verleden. Stuk voor stuk bieden ze ook perspectief. Je leest die verhalen met de kennis van nu, met de vragen en problemen van vandaag. En dat verklaart soms heel veel. En je kunt er ook nog wat mee. Al is het alleen al om te weten hoe het niet moet.

Uit alle inzendingen heeft de jury een keus gemaakt.

De jury die dit jaar bestond uit Kim van Keken [vrij gevestigd onderzoeksjournalist, nog niet zo lang geleden politiek redacteur van De Volkskrant] voor de eerste keer, Monique Leyenaar [hoogleraar politicologie aan de Radboud Universiteit] voor de tweede keer en voor de derde en laatste keer ikzelf Jan Schinkelshoek, oud-lid van de Tweede Kamer, in een grijs verleden politiek redacteur - of parlementair verslaggever, zoals we toen nog zeiden.

Ja, het is mijn laatste optreden als juryvoorzitter. De opvolger staat al klaar. Het is mijn oud-collega Mark Verheijen, eveneens voormalig lid van de Tweede Kamer [voor een andere partij, de VVD], maar wat minstens zo belangrijk is een verdienstelijk biograaf van Harm van Riel, de man die voor de VVD in deze zaal, de Eerste Kamer furore, heeft gemaakt. We zijn blij dat Mark het stokje overneemt.

In totaal zijn er 52 boeken ingezonden, politieke boeken die verschenen zijn tussen 1 juli 2018 en 1 juli 2019, twee meer dan vorig jaar. Enkele - zes, om precies te zijn - voldeden niet aan de criteria [bundel van eerder verschenen stukken, heruitgaven of gingen niet over de ruime definitie van politiek die we hanteerden]. Uit wat overbleef heeft de jury begin juli, kort na sluitingsdatum, een definitieve shortlist van tien boeken gemaakt, gepubliceerd en ‘tentoongesteld’ bij ProDemos, het Huis voor Democratie en Rechtsstaat.

Met dat tiental op schoot heeft de jury eind augustus drie boeken genomineerd, boeken die er - naar ons idee - uitsprongen, wikkend en wegend tussen de drie hoofd categorieën die we, cirkelend rond de actualiteit, meenden te ontwaren: journalistieke verslagen, wetenschappelijke studies en bestuurlijke beschouwingen.

We hebben alle inzendingen beoordeeld aan de hand van vier criteria: (1) politiek-maatschappelijk relevantie [‘Gaat het over iets, iets van belang?’], (2) schrijfstijl [‘Is het goed geschreven, toegankelijk?’], (3) originaliteit [‘Is het meer dan bekende stuf?’] en (4) reflectie [‘Is het meer dan een losse bewering, is het onderbouwd, zet het aan tot nadenken?’].

Ook toen was de uitkomst nog niet vanzelfsprekend, kan ik u verzekeren. Het is geen meccano.

De genomineerden

Het drietal genomineerden Macht der Gewoonte, Over de Dijken en Groter Denken, Kleiner Doen - is onvergelijkbaar. Dat behoeft nauwelijks betoog. Wie kan zeggen dat een beschouwing over de parlementaire rechtsstaat anno nu zwaarder weegt dan een terugblik op de financiële crisis van tien jaar geleden? Hoe verhoudt zich dat tot een grondige studie naar het reilen en zeilen van de Tweede Kamer in het hart van onze parlementaire democratie? Wie had het ook al weer over appels en peren?

Elk van die drie heeft vanuit een eigen, authentieke invalshoek - een bestuurlijke, een financiële en een historische - iets te zeggen over de Staat van Democratie & Bestuur Anno Nu. Vanuit het verleden, vanuit ervaring, vanuit waarneming krijgt de lezer een beter, soms zelfs scherp beeld van wat er speelt, wat er aan de hand is, waar knelpunten & risico’s zitten, soms vergezeld van adviezen en waarschuwingen. Het zijn stuk voor stuk aanzetten tot verder nadenken - en tot actie. Alle drie behoren alleen daarom op het nachtkastje van politici te liggen. Iedereen aan het Binnenhof moet ze gelezen hebben.

Laat ik het drietal - in de alfabetische volgorde van de auteursnamen - langs lopen:

• - 

  Macht der Gewoonte

‘Het is beslist de moeite waard je eens in de Tweede Kamer te verdiepen’, schreef Kamervoorzitter Anne Vondeling ooit. ‘Want al heb je nog zo’n rijke fantasie, de werkelijkheid is beslist anders dan je gedroomd, gehoopt of vermoed hebt.’ Het is daarom erg vreemd dat we zo lang hebben moeten wachten op het boek van Carla Hoetink. Het boek, een proefschrift, ontleedt, verklaart, belicht de eigen, vaak ondoorgrondelijke en eigensoortige regels, gebruiken, routines en rituelen aan de overzijde van het Binnenhof [van hier uit gezien]. Dat is meer dan folklore. Wie die regels beheerst, heeft belangrijke politieke wapens in handen. Het boek is - in een woord - een onmisbaar naslagwerk voor iedereen op en rond het Binnenhof, ook een must read - eigenlijk een must have - voor alle politieke journalisten. Zeker in tijden dat de vertegenwoordigende democratie niet zo’n vanzelfsprekend, geruststellend bezit is - als aan de overkant van de Noordzee te zien is.

• - 

  Over de Dijken

‘Het boek is tot stand gekomen op basis van tien jaar nauwe betrokkenheid bij de gebeurtenissen’, schrijft Coen Teulings in het voorwoord van Over de Dijken, een grondige, compacte analyse van het veranderende wereldbeeld sinds het uitbreken van de Financiële Crisis tien jaar geleden. Er zijn over dit onderwerp meer studies verschenen, maar Teulings’ analyse - af en toe roestig tegendraads - is vooral toegankelijk. Met een grote greep, een meesterhand, zet hij alle gebeurtenissen - van de val Lehman Brothers tot Griekenland, van de Eurocrisis tot Brexit - in een groot verband. Nederland, als de meest ijverige leerling van Calvijn, krijgt het advies ‘over de dijken’ te kijken. Actueel nu zelfs aan het Voorhout gedacht wordt over schulden maken.

• - 

  Groter Denken, Kleiner Doen

Het is eigenlijk het minst verrassende boek. Wie Herman Tjeenk Willink al een tijdje volgt, komt nauwelijks iets nieuws tegen. Als Regeringscommissaris, als voorzitter van de Eerste Kamer en als vice-president van de Raad van State heeft hij tijdens zijn lange, indrukwekkende politieke en bestuurlijke carrière steeds aandacht gevraagd voor de kwaliteit van de democratische rechtsorde. Wat Groter Denken, Kleiner Doen - zijn oproep, gepubliceerd na zijn vertrek van het Binnenhof - zo indrukwekkend maakt, is hoe knap, treffend en indringend hij dat thema aan de orde stelt. Er zijn langere, taaiere beschouwingen over rechtstatelijke nonchalance, democratische uitholling en bestuurlijke verwaarlozing van zijn hand aan vooraf gegaan. Maar dit pamflet vat de problemen rond de verhouding tussen politiek, bestuur en burger pregnant samen. En het onderwerp - onze democratie, onze rechtsstaat behoeft onderhoud - is misschien wel actueler dan ooit. Als informateur maakte Tjeenk Willink op eigen gezag nog een bijlage voor het nieuwe kabinet. Maar het verdween ongezien in de la. Maar om zo’n bondige, indringende samenvatting als deze oproep kan niemand meer heen.

De winnaar

We kunnen na een boekenjaar als dit niet zeggen dat we niet gewaarschuwd zijn.

Alles afwegende gaat de Prinsjesboekenprijs 2019 naar:

Groter Denken, Kleiner Doen van Herman Tjeenk Willink

Jan Schinkelshoek is voorzitter van de jury van de Prinsjesboekenprijs.