Brexit en de ontmaskering van de moeder van alle parlementen

De moeder van alle parlementen, dat is het Britse parlement, bestaand uit House of Lords en House of Commons: een parlementaire democratie, met levendige debatten, met snelle en effectieve regeringsvorming en daadkrachtige regeringen, mede door het meerderheidskiesstelsel. Maar de vraag is, na het schouwspel van de Brexitcampagnes en referendum en het gehannes daarna of deze kwalificaties nog wel van toepassing zijn. Niet alleen is misschien de wijze van stemming archaïsch, of de cabarateske Mr. Speaker en 'order, order', of 'the Ayes have it', maar ook is het parlement niet meer echt een voorbeeld van hoe een parlementaire democratie zou moeten werken.

Machteloos parlement

Allereerst is er de krampachtige omgang met het tot grote verdeeldheid geleid hebbende Brexit referendum. Waarom wel vasthouden aan het referendum van 2016 en niet, nu het parlement er zo evident niet uitkomt, de kiezer nog een keer om raad gevraagd? Niet dat men dat niet wil vanwege de inbreuk op de representatieve democratie, maar omdat men dat verraad aan het referendum van 2016 vindt. Hoezo verraad?

Wat de parlementaire procedures ons hebben laten zien is allereerst hoe machteloos deze parlementskamer is in het bepalen van de eigen agenda, en het houden van stemmingen. De agenda werd bepaald door de Leader of the House, een minister in de regering! Natuurlijk met altijd wel wat tijd voor vragen en andere aangelegenheden, maar hoezo een sterk parlement? Zelfs na indicatieve stemmingen, waarbij de regering werd overstemd, bleef de regering aan!

Geen 'Elective dictatorship'

Lord Hailsham sprak heel lang geleden over de prime minister als elective dictatorship. Dát zien we in ieder geval nu niet terug, maar desondanks is de enige overeenstemming binnen het House of Commons over dat wat men niet wil ten aanzien van een Brexit: geen harde brexit, geen nieuw referendum, niet de overeenkomst die May had gesloten, geen douane-unie, geen constructie zoals Noorwegen. Nu goed, er is ook geen meerderheid om May naar huis te sturen en evenmin om het parlement te doen ontbinden. Maar wat dan wel?

Niemand die het nu nog weet. En dus zou het altijd nog een harde Brexit kunnen worden, want als op een gegeven moment de EU geen uitstel meer accepteert, en er is geen overeenkomst, dan komt er een harde Brexit.

En nu?

De EU is, zo zou je kunnen zeggen, tenminste nog gebaseerd op consensus in dit dossier; maar vooral ook ingegeven door vrees voor een hard Brexit. Dus uitstel op uitstel op uitstel. In de hoop op een wonder, of op nog meer chaos. En in de tussentijd is het VK lid van de EU; zit in de Raad i en de Europese Raad i, en beslist mee over zaken die de toekomst van de EU bepalen. Wat een lastige positie: kan May na een Europese Raad nog thuiskomen met besluiten die het VK onwelgevallig zijn, of blokkeert ze dan de consensus, ook al heeft die betrekking op een toekomst na de Brexit, if any? Voordeel van uitstel is dat alle partners een harde Brexit nog beter kunnen voorbereiden. Maar de Noord Ierse/Ierse grens blijft hetzelfde probleem.

Het zou een wonderlijke vertoning kunnen gaan worden in mei 2019: verkiezingen in het VK (en de andere 27 lidstaten) voor het Europees Parlement i, dat zijn werkzaamheden kort daarna gaat beginnen. En dan een (harde) Brexit in het najaar, om te voorkomen dat er alsnog een lid van de Commissie uit het VK moet komen? En wat doen we met de dan vacant wordende zetels van de Britten? Alsnog, zoals het plan was deels in reserve houden en deels verdelen over enkele andere lidstaten? Dat is wel erg raar om hangende een zittingstermijn de zetelverdeling te veranderen.

Dat was de verrassende eenvoud van het eerste uitstel: geen Europese verkiezingen voor het VK, en keurig een herverdeling van de zetels voor het nieuwe parlement. En daarna een Commissie die tot stand komt, zoals de verdragen aangeven, mede op grondslag van de samenstelling van het EP. Hoe kan dat nu als deze zomer en dit najaar nog gewerkt gaat worden aan een nieuwe Commissie? Op grond van welke samenstelling van het EP: met of zonder de Britse zetels? Doet het VK dan nog wel mee of niet?

En hoe zit het juridisch?

Natuurlijk snap ik de EU besluitvorming: de Zwarte Piet moet vooral bij het VK blijven. Maar dan nog een juridisch vraagje: volgens art. 50 moet een exit conform nationale constitutionele regels plaatsvinden. Stel dat de EU er nu op een gegeven moment genoeg van heeft en geen uitstel meer toestaat: dan is Brexit een feit. Maar hoe zit het dan nationaal constitutioneel rechtelijk: het VK parlement was toch tegen een harde Brexit?

En in de tussentijd blijven andere interne urgente kwesties in het VK liggen: parlement en ministeries en ministers zijn gepreoccupeerd met de Brexit. Begrijpelijk, maar onverstandig. En maar een enkele politicus/politica die daar aanleiding in ziet om met de andere partij oplossingen te zoeken en voor het land als geheel iets uit te vogelen. Dan maar liever de met ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging samenhangende consensus- en compromispolitiek. Leve het compromis! En vooral geen referenda die dit soort splijtende effecten kunnen hebben in dit soort grote zaken. Splijten is makkelijk genoeg, maar helen is een stuk lastiger. Wie kan er nu in gemoede menen dat het EU lidmaatschap een grotere rampspoed is dan een hopeloos verdeeld land, dat moet gaan worstelen om op de been te blijven buiten de EU?

Aalt Willem Heringa is hoogleraar vergelijkend staats-en bestuursrecht aan de Universiteit van Maastricht.