Duitse verkiezingen: Nederlandse toestanden?

Nederlandse toestanden in Duitsland. Dat verwacht journalist Margriet Brandsma, na de Duitse verkiezingsuitslag. De vorming van een coalitie zal een enorme opgave worden en de komst van de rechts-populistische AfD als zesde partij in de Bondsdag is een ‘politieke aardverschuiving’. Wat gaan we hiervan merken in Nederland en Europa? Het Montesquieu Instituut sprak over de verkiezingsuitslag met Margriet Brandsma, journalist en voormalig Duitslandcorrespondent bij de NOS.

In de media wordt gesproken over een ‘politieke aardverschuiving’, is dat terecht?

'Ja, ik denk dat dat wel terecht is als je ziet hoe groot Alternative für Deutschaland (AfD) in één klap is geworden. Ze staan op bijna 13% en dat is niet onverwachts, maar toch een grote verschuiving in het politieke landschap. Er komt nu een zesde partij in de Bondsdag. AfD heeft veel stemmen gekregen van Duitsers die vier jaar geleden niet gestemd hebben, maar ook een aanzienlijk deel van de stemmen op AfD zijn ten koste gegaan van CDU, die een miljoen stemmen heeft verloren. De stemmen op AfD zijn vooral te verklaren als protest tegen Merkel i’s vluchtelingenbeleid. De rechterflank van de christendemocraten zal nu eisen van Merkel dat ze hierin strenger gaat optreden, en dat maakt het vinden van een coalitiepartner nog niet zo makkelijk.'

Wat voor coalitie kunnen we verwachten?

'In Duitsland gaan we wat dat betreft Nederlandse toestanden zien: de coalitievorming wordt ongelooflijk lastig. Er zijn voor Merkel heel weinig opties. De sociaaldemocraten (SPD) hebben ook verloren en hebben meteen al aangegeven dat ze in de oppositie gaan. Dat betekent hoe dan ook dat Duitsland naar een drie-partijenregering moet, althans, om een meerderheidsregering te vormen.

Als Merkel bereid is om met een minderheidsregering te regeren, zou ze alleen met de FDP (de liberalen) kunnen regeren. De FDP is ook een verrassing in deze verkiezingen. Zij haalde in 2013 de kiesdrempel van 5% niet eens en heeft nu toch bijna 11%. Dat is een enorme sprong, maar niet genoeg om een meerderheid te vormen met CDU.

Om toch een meerderheid te halen is een derde partij nodig. Dat zou de Groenen kunnen zijn. In Duitsland noemen ze dat de Jamaica-coalitie, naar de kleuren van de drie partijen (zwart voor CDU, geel voor FDP en groen voor de Groenen). Maar dat is alsof de VVD i en GroenLinks i samen gaan regeren. Het zijn twee partijen die ver van elkaar af staan. Een heet hangijzer is bijvoorbeeld de vluchtelingenpolitiek. De CSU, de conservatievere zusterpartij van CDU, zal daar een heel streng beleid in willen voeren. De Groenen zitten juist meer op de (gematigde) lijn van Merkel.

Dit geldt ook voor Europa. De Franse president Macron i houdt morgen zijn langverwachte toespraak over zijn hervormingsvoorstellen in de EU. Voorstellen zoals een begroting voor de eurozone en verdere Europese integratie, daar is de FDP niet voor te porren. De FDP is veel behoudender en pleit voor strengere handhaving van de al bestaande Europese regels. Merkel en Macron zitten juist wel redelijk op één lijn als het gaat om Europese samenwerking.'

Heeft Merkel andere opties dan Jamaica?

'Alle partijen hebben al gezegd niet met AfD te willen regeren en Die Linke is voor CDU ook uitgesloten. Merkel zou een minderheidsregering kunnen vormen met de FDP, maar een minderheidsregering heeft zeker niet haar voorkeur. Merkel wil een stabiele regering vormen en een minderheidsregering is al met al niet zo stabiel. Misschien kan het niet anders, want als het niet lukt om een regering te vormen, moeten er nieuwe verkiezingen komen. Maar ik verwacht niet dat het met zo’n vaart loopt. Dan zal Merkel toch eerst proberen om weer een coalitie met SPD te vormen. Dat is – denk ik – wat ze het liefste wil.

Gisteravond was het eerste commentaar van SPD dat ze in de oppositie zullen gaan. Je kon merken dat al afgesproken was binnen de SPD. Dat commentaar hielden ze ook de hele avond stug vol. Merkel zal dus heel wat water bij de wijn moeten doen, wil SPD nog over te halen zijn om weer in een regering met Merkel te stappen. Maar als alle andere opties mislukken, is de SPD misschien toch bereid om te regeren vanuit een soort verantwoordelijkheidsgevoel naar het land.'

Als Merkel er in slaagt een regering te vormen, wat gaan we daar dan van merken in Europa en Nederland?

'Merkels regering was de afgelopen jaren ontzettend op het buitenland gericht. Duitsland werd gezien als de officieuze leider van Europa en was ook altijd heel aanwezig op het buitenlandse politieke toneel. Als er iets is wat de verkiezingen gisteren geleerd hebben, dan is het dat de nieuwe regering zich ontzettend bezig zal moeten houden met de problemen in eigen land, zoals de onvrede over de vluchtelingenpolitiek en de ongelijke welvaartsverdeling. Een regering die dat niet doet zal over vier jaar – als die dat al haalt – worden afgestraft. Dat is ook wat veel Duitsers met een proteststem op AfD tot uiting hebben gebracht: ze zijn niet perse tegen vluchtelingen, maar willen meer oog voor binnenlandse problemen.

De keuze van SPD om in de oppositie te gaan, komt ook voort uit de conclusie dat de oppositie de afgelopen jaren te zwak en te klein is geweest. Een zwakke oppositie is in Duitsland voer voor protestpartijen. En zonder sterke oppositie krijgt AfD het wel heel makkelijk.'

Kunnen we de uitslag als een anti-Europese uitslag zien?

'Nee, dat kun je niet zo zeggen. Als SPD toch de coalitie met CDU weer aan zou gaan, zou je weer een pro-Europese regering krijgen. De Groenen zijn ook pro-Europees.

Als je kijkt naar de combinaties die nu te vormen zijn, dan kan Merkel eigenlijk niet om de FDP heen, en die zullen nu op de rem gaan staan als het om Europa gaat. Maar de FDP is niet anti-Europa. De echte anti-Europa partij is de rechts-populistische AfD, maar de Duitsers die AfD hebben gestemd, hebben dat niet perse gedaan omdat ze anti-Europa zijn, eerder als proteststem. Rechts-populistische partijen zijn in veel Europese landen al heel normaal, maar in Duitsland heeft AfD jarenlang de kiesdrempel niet gehaald. Dat AfD nu als zesde partij in de Bondsdag komt is een politieke aardverschuiving voor Duitsland.'