Opinie Clingendael: Oproer in Kiev: een herhaling van 2004?

Drs. Jan Marinus Wiersma i, Senior Visiting Fellow van Instituut Clingendael

Het Maidanplein in hartje Kiev vult zich net als negen jaar geleden elke avond met demonstranten. Zij uiten hun onvrede over de politieke toestand in Oekraïne en de weigering van president Viktor Janoekovytsj een belangrijk verdrag met de Europese Unie i te ondertekenen.

Het verdrag had afgelopen zaterdag op een bijzondere top van de EU in Vilnius ondertekend moeten worden. De beelden van deze week roepen herinneringen op aan de Oranjerevolutie van 2004. Toen eisten honderdduizenden burgers dat de vervalste presidentsverkiezingen werden overgedaan. 

De demonstranten wonnen het pleit en Viktor Janoekovytsj moest het in een extra derde verkiezingsronde ronde afleggen tegen een van de leiders van de oppositie. Dezelfde Janoekovytsj die jaren later toch nog president werd, nu op een eerlijke manier. 

Ook bij de protesten in 2004 speelde Europa een rol. Ook toen werd met EU-vlaggen gezwaaid. Voor een groot deel zijn het nu dezelfde mensen met dezelfde achtergrond die op het Maidanplein demonstreren.

Strategische oriëntatie Oekraïne

Net als tijdens de Oranjerevolutie draait het in wezen om de strategische oriëntatie van Oekraïne - westwaarts of richting het Oosten. Het land is volledige gespleten over deze vraag. Nu zijn het vooral Oekraïners uit het westelijke deel van het land (Grieks Katholiek en op Polen georiënteerd) en de hoofdstad zelf, die de straat opgaan.

Het angstbeeld in het westen van het land is de integratie van Oekraïne in een door Rusland gedomineerd blok waarvan ook landen als Wit-Rusland en Kazachstan deel uitmaken. Dit verklaart hun woede over de mislukte poging tot nadere aansluiting bij de EU.

De andere helft van de bevolking – die Russisch spreekt en orthodox is – kijkt meer naar Moskou. Zij vormt de electorale harde kern die Viktor Janoekovytsj in het zadel heeft geholpen. Ik denk dat hij qua stijl en aanpak veel gemeen heeft met zijn Russische collega Poetin. Het is echter de vraag of de Oekraïense president zich een even autoritaire stijl kan veroorloven. Hij kan niet simpelweg de helft van zijn bevolking links laten liggen. Daarom opereert hij voorzichtig.

Beter aanbod

Onder Russische druk – zelf spreekt hij van een beter aanbod – heeft Janoekovytsj afgezien van het tekenen van het associatie verdrag met de EU, maar de deur compleet dichtgooien heeft hij niet aangedurfd. Er wordt doorgepraat. Waarop dit zal uitdraaien is moeilijk te voorspellen.

Krijgt de Oekraïense president een beter ‘bod’ van de EU of kiest hij uiteindelijk toch voor de douane-unie met de Russische Federatie waarmee de deur naar Brussel definitief zou worden dichtgeslagen? Of wordt het iets ertussenin? Net zo min als leiders van de Oranjerevolutie en later respectievelijk president en premier, Viktor Joesjtsjenko en Julia Timoshenko, erin slaagden Oekraïne voorgoed in het Westerse kamp onder te brengen, zal de huidige president het omgekeerde niet lukken.

Of het moet zijn dat Janoekovytsj tot repressie overgaat, waarmee hij een gewelddadige escalatie zou kunnen uitlokken. Een escalatie geldt in het land als een doodzonde, want Oekraïners zijn er trots op dat ze, ondanks dat ze zwaar verdeeld zijn, vreedzaam samenleven. Het andere uiterste, een aftreden van de president, ligt evenmin voor de hand.

De vergelijking met 2004 gaat mank omdat er nu geen sprake is van verkiezingsbedrog maar van een fors politiek meningsverschil. Er is een patstelling ontstaan en wie er aan het langste eind zal trekken, is niet duidelijk.

Massale protesten

Nog geen maand geleden leek Kiev niet te buigen onder Russische pressie, een week geleden lag het totaal anders en nu zijn er massale protesten in het land. Uitingen van de – tragische – interne dynamiek van Oekraïne. Druk roept tegendruk op.

Alleen de Oekraïners zelf kunnen hier een uitweg vinden. Het gaat immers om een binnenlandse politieke tegenstelling. Noch de EU, noch Rusland kunnen daarbij de doorslag geven. Maar wanneer Moskou grote (economische) druk uitoefent en dat ook elders in de regio doet, dan mag de EU zich wel afvragen welk beter bod zij nog kan doen, zodat er in ieder geval een soort level playing field ontstaat.

Het gaat niet om een wedstrijd tussen Brussel en Moskou, invloedssferen behoren tot het verleden. Maar een zekere beauty contest kan helpen de keuzes te verduidelijken.