Opinie Clingendael: En toen waren het er nog drie. Rusland ondergraaft EU beleid Oostelijk Europa

Door Jan Marinus Wiersma i, Senior Visiting Fellow at the Clingendael Institute

Eind november –tijdens het EU voorzitterschap van Litouwen i – wordt in Vilnius een top georganiseerd voor de EU en haar Oostelijke Partners: Oekraïne, Moldavië, Wit Rusland, Georgië, Armenië en Azerbeidzjan. Litouwen wil investeren in de relaties met de genoemde zes landen, die net als Litouwen in het verleden deel uitmaakten van de Sovjet Unie. De inspanningen van Litouwen worden in Rusland met grote argwaan gevolgd. Putin i wil terug naar de situatie toen de regio binnen de invloedsfeer van de Russen viel.

Buiten bereik van de EU

In het kader van het nabuurschapbeleid heeft de EU bilaterale samenwerkingsafspraken gemaakt met vijf van de Oostelijke Partners. Voor Wit Rusland geldt dat het land geen aanvaardbare partner is zolang het ondemocratisch bestuurd wordt, zolang de Russen het huidige regime van president Loekashenko steunen, die in het Westen de stempel ‘dictator’ draagt.

Azerbeidzjan is een bijzonder geval in de Kaukasus regio omdat het economisch onafhankelijk is door de grote gas- en olievoorraden. Het land wil graag partner zijn van de EU, maar de autocratisch regering staat niet open voor een dialoog over democratie en mensenrechten. Qua regime heeft Azerbeidzjan meer gemeen met het Rusland van Putin, maar de relatie wordt bekoeld door strijdigheid in het conflict over Nagorno Karabagh. Rusland steunt Armenië, dat een deel van Azerbeidzjan bezet houdt sinds de jaren negentig van de vorige eeuw.

De pro-Europese partners

De EU heeft het voornemen om in Vilnius met een aantal Oostelijke Partners nieuwe akkoorden te paraferen of te tekenen over associatie en vergaande liberalisering van handel. Er lopen onderhandelingen met vier partners. De relatie met Georgië is het minst problematisch.

Georgië valt buiten de invloedssfeer van Rusland door het enorme en schijnbaar onoplosbare meningsverschil rond Abchazië en Zuid-Ossetië, regio’s die zich met steun van Rusland hebben afgescheiden. Na een vreedzame machtswisseling bij de laatste nationale verkiezingen, wordt het als een baken van democratie in de regio gezien.

Ook de banden met Moldavië worden in Brussel positief beoordeeld maar langdurige problemen binnen de huidige regeringscoalitie, die een pro-Europese koers vaart, hebben de besprekingen vertraagd.

Overigens heeft Rusland er nog wel een vinger in de pap: het heeft vanouds goede banden met de communistische partij – nog steeds de grootste van het land – en steunt het separatistische bewind in Transnistrië, dat zich in de negentiger jaren van de vorige eeuw van Moldavië heeft afgescheiden. Nu dreigt Rusland met een wijnoorlog als Moldavië de akkoorden met de EU ondertekent. De uitkomst voor dit land is nog niet helemaal zeker.

Rusland vs. de EU

Het echte strijdveld voor Rusland en de EU wordt gevormd door Oekraïne en Armenië. Wil Rusland serieuze invloed in de regio behouden dan zal het moeten voorkomen dat deze twee landen in november associatie- en handelsakkoorden afsluiten met de EU. Het gaat Moskou vooral om de handelsbelangen. Putin oefent openlijk druk uit op beide landen om toe te treden tot de douane unie die Rusland met Wit Rusland en Kazakhstan heeft gevormd.

Ook leurt de Russische president met lidmaatschap van de Euraziatische economische unie, de regionale pendant van de EU maar buiten de handelsafspraken onvergelijkbaar. Het echte probleem zit bij de douane unie: de EU heeft luid en duidelijk verklaard dat toetreding tot die club de mogelijkheid van een vergaand handelsverdrag met de EU uitsluit.

Armenië heeft weinig vrienden in de regio en is voor zijn veiligheid afhankelijk van Rusland. Hoewel de huidige regering toenadering tot de EU zegt na te streven heeft het door zijn oligarchische structuur toch meer gemeen met Rusland. President Sargsyan lijkt na vier jaar van gesprekken met de EU toch te zijn bezweken onder de Russische druk: op 3 september kondigde hij aan dat zijn land zal toetreden tot de douane unie en wil meewerken aan het opzetten van een Euraziatische Economische Unie.

Alle aandacht is nu gericht op Oekraïne, het grote en strategisch belangrijke buurland van zowel de EU als Rusland. Het land wordt bestuurd door een president en een regeringspartij die goede banden hebben met Moskou en worden gezien als vertegenwoordigers van de Russisch sprekende Oekraïners. De stijl van besturen van president Yanukovitch heeft bovendien veel gemeen met die van zijn Russische collega. Dat heeft in de EU twijfels opgeroepen over zijn democratische credentials culminerend in een ruzie over de behandeling van de voormalige premier Timoshenko, die in de gevangenis zit.

Ook Kiev wordt zwaar gelobbyd om tot de douane unie toe te treden. Moskou combineert daarbij dreigende taal met exportbeperkingen. Deze strategie kan echter contraproductief uitpakken. De Oekraïense president mag dan wel geconfronteerd zijn met een EU ultimatum over de kwaliteit van de rechtsstaat en daarom geneigd zijn heil in Moskou te zoeken, zo makkelijk zal een ruk naar het oosten niet gebeuren.

Een groot deel van de Oekraïners is meer op het Westen georiënteerd, een deel van zijn oligarchische achterban is gebaat bij betere handelsrelaties met de EU, en de chantage pogingen van Moskou zijn slecht gevallen bij de meeste Oekraïners. Hun president houdt wijselijk vast aan het streven eind november het akkoord met de EU te ondertekenen.

Rusland zal tot het laatste moment proberen om de Vilnius top uit te laten lopen op een grote mislukking. In het ergste geval - voor de EU dan - blijft alleen Georgië over als betrouwbare partner. Dat zou wel een dramatische uitkomst blijken na jarenlange investeringen in betere relaties met de oorspronkelijke zes. Wordt vervolgd.