Spreektekst Simon Murphy

Toelichting bij de muziek door Simon Murphy

Montesquieu en de 18e eeuwse verlichting

De Nederlandse rol in het uitwisselen van informatie en kennis in de 18e eeuw:

Een blauwdruk voor de toekomst

Nederland in de 18e eeuw en Nederland en de 18e eeuw

In de 18e eeuw, internationaal een van de meest opwindende periodes ooit, had Nederland misschien wel de meest internationale cultuur van allemaal. Nederland speelde een fascinerende rol in Europa en de rest van de beschaafde wereld, met als belangrijkste kenmerk een onverzadelijke interesse in alles wat van buiten kwam, van andere landen en culturen. Hierdoor verwierf Nederland een unieke kijk op Europa en de Europese cultuur, op werkelijk alle gebieden van de kunsten en de wetenschap, tot aan filosofie, esthetiek, mode en tuinbouw.

Deze typische Nederlandse kijk en visie op Europa werd hiermee de belangrijkste handelswaar. En dit was het perspectief dat Nederland deelde met Europa. Nederland vormde en beïnvloedde hierdoor in sterke mate de 18e eeuw, meer nog dan wij ons bewust zijn.

Internationaal Toonaangevend

Muziekuitgeverij en de Kennis Economie van de 18e eeuw

De Nederlandse muziekuitgeverijen van de 18e eeuw verzamelden de allernieuwste werken, gaven ze uit en zorgden voor de verspreiding door heel Europa. Door de effectiviteit van dit systeem werd Nederland een muzikaal en cultureel informatieknooppunt. Ideeën, mensen en culturele objecten (als manuscripten en de nieuwste uitgave van composities) stroomden allemaal via dit knooppunt. De energie die de interactie tussen mensen en ideeën opleverde was enorm. En het is precies deze energie en opwinding die de nieuwe muziek van die tijd demonstreert, maar ook wordt dit weerspiegeld in de schoonheid van het werk van de (muziek)uitgeverijen. Door de muziekuitgaven werden de Nederlanders bepalend voor de Europese muzikale smaak van die tijd!

Bladmuziek was een vakgebied waarin de Nederlanders excelleerden in de 18e eeuw: het opsporen van de nieuwste composities, de manuscripten bemachtigen en naar Nederland halen, eerste uitgaven verzorgen en vervolgens de distributie te verzorgen naar de muzieklessenaars van musici in landhuizen, Hoven, kerken, concertzalen en opera's in geheel Europa. Door de Hollandse traditie van informatie verzamelen en verwerken, innovatie, technologie en bovenal distributie, konden de muziekuitgeverijen floreren.

Maar ook zorgden de Nederlanders in de 18e eeuw voor een cultstatus van de componisten en hun nieuwe composities. Een goed voorbeeld uit het begin van de 18e eeuw was de legendarische Italiaanse violist en componist Arcangelo Corelli. In zijn dagen was de viool het coolste instrument; het was de Fender Stratocaster van die tijd, en Corelli (1653-1713) was de Jimi Hendrikx of de Angus Young van de 18e eeuw. Corelli kan goed vergeleken worden met een rockster: volgens zijn tijdgenoten werden zijn ogen rood als vuur als hij viool speelde, en zijn pruik vloog door de concertzaal, met een snelheid vergelijkbaar aan het damesondergoed dat naar het podium wordt gegooid tijdens een Tom Jones-concert bijna driehonderd jaar later.

Corelli werd vereerd gedurende zijn leven, maar pas na zijn dood groeide zijn status enorm en bereikte een hoogtepunt rond het midden van de 18e eeuw. Dit was hoogst ongebruikelijk aangezien in die tijd de smaken en stijlen elkaar in rap tempo opvolgden en de componisten voor het moment en de smaak van de dag componeerden. Eenmaal dood, waren de componisten en hun werk meestal snel vergeten. Corelli werd echter een legende. En de cultstatus van Corelli in de 18e eeuw is met name aan de Nederlanders te danken. De Amsterdamse meesteruitgever Estienne Roger was een correspondentievriend van Corelli, en hij was het die een prachtige uitgave verzorgde van Corelli's Magnum Opus: de Concerti Grossi, opus VI; een set van twaalf meesterwerken voor orkest, waaronder het nog steeds wereldberoemde Kerstconcert.

De Roger uitgave van Corelli's Concerti Grossi (Amsterdam, 1714) is slechts een voorbeeld van door Nederlanders ontdekte en gepubliceerde muziek die de muziekgeschiedenis zou veranderen. Deze uitgave zou een van de meest heruitgegeven muziek van de 18e eeuw worden. Door de Nederlandse uitgave en de wereldwijde distributie van zijn muziek werd Corelli een van de meest invloedrijke componisten ooit, en zijn muziek werd een ijkpunt en inspiratiebron voor componisten en uitvoerende musici.

De effectiviteit van de Nederlandse muziekindustrie heeft tot aan de 21e eeuw grote invloed: Corelli's Concerti Grossi, waaronder het legendarische Kerstconcert, behoorde en behoort tot de beroemdste en meest gespeelde muziek ooit. Dit is heden ten dage niet alleen een feit uit de geschiedenisboeken, maar de Concerto Grossi worden nog steeds uitgevoerd in concertzalen, op de radio en het is in vele uitvoeringen te vinden in de cd-winkels.

Nu we gezien hebben hoe succesvol de Nederlandse muziekuitgeverij was in de 18e eeuw, hoe het de muziekgeschiedenis mede vormgaf en hoe het ons beeld van de muziekgeschiedenis vormt, is het niet moeilijk te raden waar een van de meest succesvolle werken aller tijden voor het eerst werd uitgegeven in de 18e eeuw: Vivaldi's Vier Jaargetijden _

Nog Meer Uitwisseling

Ook later in de 18e eeuw bleef de situatie in Nederland als eerder. Met Den Haag en Amsterdam als muziekcentra kon Nederland de traditie en status handhaven met een leidende positie in de publicatie en verspreiding van de nieuwste en hipste muziek, geschreven in de nieuwste stijl en volgens de laatste smaakopvatting door de populairste componisten. Zo onderhielden ook de latere 18e eeuwse Nederlandse uitgeverijen als die van de Hummel broers (met kantoren in Den Haag, Amsterdam en zelfs in Berlijn!) uitstekende contacten in heel Europa om ervoor te zorgen dat zij de allernieuwste werken bemachtigden en konden uitgeven, om te verspreiden onder hun gretige klanten. Maar andersom kwam ook voor: componisten uit geheel Europa bezochten hun Nederlandse uitgever, speciaal om hun laatste manuscript af te leveren, én om aan het Hof hun werk uit te voeren.

Een goed en gedocumenteerd voorbeeld van zo'n bezoek aan Nederland was dat van de Mannheimer componist F.X. Richter, die het Haagse Hof in het midden van de 18e eeuw bezocht, en wiens muziek vervolgens werd uitgegeven door de Hummel broers, in prachtig verzorgde edities. Door deze Nederlandse uitgave werd de muziek van Richter gedistribueerd en uitgevoerd in heel Europa, waardoor hij een van de beroemdste componisten van de 18e eeuw werd.

Muziek en het Hof van Den Haag in de 18e eeuw

Het Hof van de Prins van Oranje, Stadhouder Willem den Vde der Nederlanden in Den Haag was een bruisend centrum van muzikale activiteit met orkestuitvoeringen, en dagelijkse kamermuziek. Het Hof was vol met componisten en uitvoerend musici in residence, zoals de hofkapelmeester Christiaan Ernst Graaf (1723 1804), de concertmeester Friedrich Schwindl (1737 1786), en de Mannheimse virtuoso Carl Stamitz (1746 1801). Deze waren internationaal erkende musici; hun muziek werd uitgegeven en uitgevoerd in heel Europa. Ook bezochten andere sterren van die tijd zoals de leraar van Mozart en Schmitt gambist en symfonist C.F. Abel, de Mannheimer symfonist F.X. Richter, en ook Mozart en Beethoven het Hof om concerten te geven.

Muziek in Amsterdam in de late 18e eeuw

De handelsstad Amsterdam was ook een vooraanstaand muzikaal centrum in de tweede helft van de 18e eeuw. De belangrijkste figuur in het Amsterdamse muziekleven was zonder twijfel de componist, dirigent en muziekuitgever Joseph Schmitt. Hij was verantwoordelijk voor de bouw van de eerste concertzaal in Nederland: Felix Meritis, een schitterend gebouw voor kunst en cultuur, met een eigen orkest en koor, en een eigen concertseries. Dit alles onder leiding van Joseph Schmitt.

Schmitt's muziek werd uitgegeven door Hummel in Amsterdam, al voordat Schmitt vanuit Duitsland in Amsterdam arriveerde in de vroege jaren 1770. Na zijn komst in Nederland vestigde Schmitt hier zijn eigen muziekuitgeverij. Naast het drukken en verspreiden van zijn eigen composities, was hij ook verantwoordelijk voor het introduceren van de nieuwste werken van Mozart in noord Europa. Vele premières alhier, en in Scandinavië werden mogelijk door Schmitt's uitgaven.

Schmitt stond in hoog aanzien bij zijn tijdgenoten. Engelse, Nederlandse en Duitse schrijvers uit de 18e eeuw prezen zijn vernuft en creativiteit, zijn prachtige instrumentaties en in het bijzonder zijn adembenemend mooie langzame delen in zijn composities. Na een afwezigheid van meer dan 200 jaar in concerten en muziekhistorische boeken, wordt langzamerhand de schoonheid van Schmitt's werk opnieuw herkend en erkend, evenals zijn rol in het Nederlandse muzikale en culturele leven van de 18e eeuw, als uitvoerend musicus, componist, dirigent, musicoloog, docent én uitgever.

Muziek en Inspiratie Nu

Met het schetsen van een historisch perspectief op Nederland in de 18e eeuw noemt dit artikel een aantal historisch belangrijke namen uit het culturele leven van Nederland, zoals de 18e eeuwse Amsterdamse componist en dirigent Joseph Schmitt (De Nederlandse Haydn), en de componist en dirigent Friedrich Schwindl, tevens concertmeester aan het Haagse Hoforkest van de 18e eeuw. Door onderzoek en uitvoeringen heeft de New Dutch Academy recentelijk deze en andere componisten weer de aandacht kunnen geven die zij verdienen. Maar er zijn nog meer namen die nog herontdekt moeten worden. Veel werk moet nog verzet worden om uit deze rijke en opwindende periode van de Nederlandse en Europese culturele geschiedenis de belangrijkste figuren weer voor het voetlicht te brengen, en om uit te zoeken waar hun muziek zich bevindt. En zodra hun muziek is opgegraven uit bibliotheken en archieven, dan begint het echte werk pas: ervoor te zorgen dat deze muziek weer tot leven komt op het concertpodium en op cd! Dit om de inspiratie van deze muziek door te kunnen geven aan het hedendaagse publiek. Met andere woorden, er is nog genoeg werk te verzetten. De verlichte visie van Montesquieu en zijn 18e eeuwse tijdgenoten is, voor mij, daarvoor zeer enerverend en inspirerend!

Ik wens U ook heel veel inspiratie en heel veel plezier en succes met Uw instituut!

Simon Murphy (Nederlands Chris van de Ven)