Grondwet van 1983: algehele (redactionele) modernisering

In 1983 werd de Grondwet ingrijpend herzien. De hoofdstukindeling werd gewijzigd, teksten werden gemoderniseerd, overbodig geachte artikelen werden geschrapt, en er kwamen bepalingen over sociale grondrechten en een algemene antidiscriminatiebepaling. De herziening leidde echter niet tot staatkundige vernieuwingen, zoals die in de jaren zestig en zeventig waren nagestreefd. De belangrijkste verandering op dat punt was het terugbrengen van de zittingsduur van de Eerste Kamer van zes naar vier jaar en gelijktijdige verkiezing van alle senatoren, kort na de Statenverkiezingen.

Voorgeschiedenis

De discussie over een algehele grondwetsherziening begon feitelijk al direct na de bevrijding en in 1950 werd de Staatscommissie-Van Schaik i ingesteld die daarover moest adviseren. De concrete resultaten van haar rapporten waren echter bescheiden. In 1952, 1956 en 1963 werden slechts beperkte wijzigingen doorgevoerd, zoals uitbreiding van het ledental van beide Kamers en een nieuwe regeling van de buitenlandse betrekkingen.

Pas in 1963 kwam er een nieuw initiatief. Minister Toxopeus i richtte een aparte stafafdeling op en vroeg enkele staatsrechtgeleerden advies over het opstellen van een Proeve voor een nieuwe Grondwet. Voor het eerst kregen ook burgers mogelijkheid tot inspraak. Pas onder invloed van met name D66 en Nieuw Links i kwam het thema grondwetsherziening echt op de politieke agenda.

Belangrijke stap bij de algehele herziening was de instelling in 1967 van de Staatscommissie-Cals/Donner i. Die commissie bracht in 1971 advies uit. Daarna benoemde het kabinet-Biesheuvel een regeringscommissaris, prof.dr. D. Simons i, voor de Grondwetsherziening.

Tijdens het kabinet-De Jong i en de kabinetten-Biesheuvel i kwamen al enkele partiële herzieningen aan de orde. Zo kwam er een bepaling over het lidmaatschap van het koninklijk huis en over de financiering daarvan en een nieuwe regeling voor de schadeloosstelling van Tweede Kamerleden. Via een initiatiefwet werd in 1972 de kiesgerechtigde leeftijd verlaagd.

Voorstellen

In 1974 bracht het kabinet-Den Uyl i op basis van het advies van de Staatcommissie-Cals/Donner de Nota Grondwetsherziening uit, waarin de hoofdlijnen van die herziening uiteen werden gezet. De Tweede Kamer discussieerde daarover in november 1974 en deed in januari 1975 al enkele belangrijke uitspraken, die in moties werden vastgelegd. De bekendste daarvan was de motie-De Kwaadsteniet, die uitsprak dat niet mocht worden getornd aan de positie van de Eerste Kamer. Ook de Eerste Kamer hield in 1975 een debat over de nota.

De wetsvoorstellen tot herziening van de Grondwet werden tussen 1976 en 1980 ingediend door het kabinet-Den Uyl en het kabinet-Van Agt I i. In totaal ging het om 38 wetsvoorstellen. In 1981 werden nog twee wetsvoorstellen ingediend, omdat eerdere voorstellen waren gestrand.

Van de 38 voorstellen bereikten er 35 de tweede lezing. Een voorstel over herziening van het onderwijsartikel werd in december 1976 door de Tweede Kamer verworpen en een voorstel over de defensiebepalingen sneuvelde in 1980 in de Eerste Kamer. Een meerderheid was tegen het schrappen van de vermelding van de krijgsmacht uit de Grondwet. Het voorstel over een vierde bestuurslaag werd in 1981 ingetrokken, omdat de inzichten over de bestuurlijke reorganisatie inmiddels waren gewijzigd.

Veel aangenomen voorstellen waren weinig omstreden. Discussie was er wel over het verlenen van kiesrecht aan niet-ingezetenen voor de gemeenteraad, waar een deel van het CDA tegen was. Bezwaren leefden er ook tegen het verbod op de doodstraf in oorlogstijd, dat er kwam door aanneming van een amendement-Roethof. PvdA en PPR hadden verder bezwaren tegen handhaving van de aparte regeling voor berechting van ambtsmisdrijven, zowel vanwege de afwijkende wijze van instelling van vervolging, als vanwege het ontbreken van een mogelijkheid tot hoger beroep.

Van de 35 in tweede lezing gebrachte voorstellen bereikten 34 het Staatsblad. Het voorstel over de bepalingen ten aanzien van het inlichtingenrecht van de Staten-Generaal strandde in de Eerste Kamer, vanwege verzet tegen het verlenen van het recht van enquête aan een Kamerminderheid.

Bij de Grondwetsherziening waren diverse bewindslieden betrokken, van wie de ministers De Gaay Fortman i, Wiegel i en Van Thijn i een eerste verantwoordelijkheid hadden.

Belangrijkste wijzigingen

• - 

  andere hoofdstukindeling en toevoeging bepalingen over sociale grondrechten (werkgelegenheid, bestaanszekerheid, leefmilieu, gezondheidszorg)
• - 

  artikelen over discriminatieverbod en onaantastbaarheid menselijk lichaam
• - 

  verlenen van kiesrecht voor de gemeenteraad aan niet-Nederlandse ingezetene
• - 

  verbod opleggen van de doodstraf

• - 

  verlaging minimumleeftijd Tweede en Eerste Kamer van 25 naar 18 jaar
• - 

  verkiezing Kamervoorzitters door Kamers zelf
• - 

  vierjarige zittingsperiode Eerste Kamer en gelijktijdige verkiezing alle leden
• - 

  afschaffen ceremonieel van opening en sluiting parlementszittingen

• - 

  opneming bepalingen over openbaarheid van bestuur, nationale ombudsman en algemene regels van bestuursrecht
• - 

  geen voorrang zonen bij troonsopvolging

Afgewezen wijzigingen

• - 

  invoering beperkt districtenstelsel
• - 

  verkiezing kabinetsformateur
• - 

  rechtstreekse verkiezing Eerste Kamer
• - 

  minderheidsrecht op parlementaire enquête
• - 

  andere procedure benoeming burgemeesters en Commissarissen van de Koning(in)

• * 

  a.s.=met algemene stemmen

** na verwerping eerder ingediend voorstel